"New Guinea" pán-pún chi-kan bô-kāng--ê tē-hng

刪去的內容 新增的內容
~ robot Adding: fo:Ný Guinea
HerculeBotthó-lūn | kòng-hiàn
~ 機器人 新增: cy, gd, hi, nn; 細部更改
Tē 1 chōa:
[[ImageFile:LocationNewGuinea.png|right]]
:''[[Guinea (khu-pia̍t-ia̍h)]] lia̍t chhut miâ chhin-chhiūⁿ ê bûn-chiuⁿ.''
'''Sin Guinea''' sī [[sè-kài]] tē-2-tōa ê [[tó-sū]], tī [[Australia]] ê pak. Sai-pêng sī [[Ìn-nî]] thóng-tī ê léng-thó· ([[Papua-séng]]), tang-pêng sī [[Papua Sin Guinea]]-kok. Chit-ê miâ sī Au-chiu kiâⁿ-chûn-lâng hō--ê, in kám-kak Sin Guinea-lâng sêng [[Hui-chiu]] [[Guinea]]-lâng.
 
7000 nî-chêng Sin Guinea iáu-sī hām Australia kāng 1 tè [[tāi-lio̍k]] (hō-chò [[Sahul]]), āu--lâi im tōa-chúi seⁿ 1-ê [[Arafura-hái]] kap [[Torres Hái-kiap]] chhut-lâi.
 
== Tē-lí seng-thài ==
 
Sin Guinea kīn [[chhiah-tō]], [[hō·-chúi]] chē, 1 nî siāng chē lo̍h 400 eng-chhùn. Chin chia̍p [[tē-tāng]]. ''Kē-tē'' tē-khu [[khì-hāu]] sio-lo̍h, [[seng-thài]] sio̍k-î [[jia̍t-tài sim-lîm]]. Lōe-tē tē-hêng ho̍k-cha̍p, sì-kè sī kôan-koân-kē-kē ê [[soaⁿ-kok]] hē-thóng, só·-í hō-chò ''koân-tē'', khì-un pí-kàu khah kē.
 
Koân-tē ê [[sim-lîm]]-tē siū [[lông-gia̍p]] éng-hióng, tùi 7,000 nî chêng khai-sí kiám-chió. Chit-ê chhu-sè kàu-kah 1,200 nî chêng tòng-tiāⁿ. Hit sî-kî ê Sin Guinea-lâng tāi-khài ūi beh èng-hù jîn-kháu sêng-tióng ê ap-le̍k, hoat-tián chhut [[chō-nâ]] ki-su̍t, tōa-liōng chèng [[bo̍k-môa-hông]] ([[ha̍k-miâ]]: ''Casuarina''), thang î-chhî thó·-tē ê kè-ta̍t. [[Nâ-gia̍p]] ki-su̍t tùi jîn-kháu tiong-sim thoàⁿ--chhut-khì.
 
Sin Guinea pún-té chhin-chhiūⁿ Australia ū tōa-chiah [[ū-tē tōng-bu̍t]] (''marsupial''), chóng--sī āu--lâi hō· lâng lia̍h kah bô chhun.
 
== Keng-chè ==
 
Kē-tē ê Sin Guinea-lâng pun kúi-chióng keng-chè bô·-sek. Oá hái a̍h-sī oá hô--ê lia̍h hî. Tòa làm-tē--ê i-lāi iá-seng ê ''sago palm''; che [[tiān-hún]] sêng-hūn put-chí-á koân, khioh che pí choh-sit khah ē hô. Kî-thaⁿ--ê chèng kin-chio kap soaⁿ-io̍h kiam phah-la̍h.
 
Koân-tē ê Sin Guinea-lâng chú-iàu khò [[lông-gia̍p]] kòe-ji̍t, kàu-taⁿ í-keng ū 7,000 nî kú. Choân sè-kài kan-taⁿ ū 9-ê só·-chāi bat to̍k-li̍p hoat-tián chhut chai-phôe iá-seng [[si̍t-bu̍t]] ê ki-su̍t -- Sin Guinea sī kî-tiong 1-ê. In thoân-thóng ê chèng-choh-bu̍t chú-iàu ū [[ō·-á]], [[kin-chio]], [[soaⁿ-io̍h]], [[kam-chià]], kap [[han-chî]]; [[cheng-seⁿ]] ū [[ti]] kap [[ke]]. Kî-tiong ō·-á, kin-chio, han-chî, kam-chià chit 4 hāng sī Sin Guinea-lâng tāi-seng tùi iá-seng-chéng chai-pôe chhut-lâi ê lông-chok-bu̍t. Hiān-tāi ê [[lông-ha̍k]] choan-ka iû-goân bô hoat-tō· kái-soeh chi̍t-kóa-á Sin Guinea lông-gia̍p ki-su̍t ê goân-lí, tan chai ū-hāu.
 
[[Lâm-tó]]-lâng iok-lio̍k 3,600 nî chêng tùi [[Tang-lâm-a]] ín-chìn ke kap ti chit 2 chióng cheng-seⁿ-á. Han-chî ká-ná sī chòe-kīn kúi-pah-nî chiah tùi [[Hui-li̍p-pin]] ín--ji̍p-lâi ê (koh khah chá ū [[Se-pan-gâ]]-lâng chah [[Lâm-bí]] han-chî khì kàu Hui-li̍p-pin). Han-chî pí ō·-á khah khoài sêng-se̍k, sán-gia̍h mā khah tōa, iū-koh m̄-kiaⁿ thô·-bah sán; ín-chìn liáu-āu pìⁿ-chiâⁿ koân-tē siāng tiōng-iàu ê lông-chok-bu̍t.
 
== Jîn-kháu ==
 
Tī koân-tē tē-khu, Baliem kap Wahgi Soaⁿ-kok siāng khoah, [[jîn-kháu]] ê gia̍h kap [[jîn-kháu bi̍t-tō·|bi̍t-tō·]] lóng siāng koân. Kè-khì kú-kú 1 pái hóe-soaⁿ po̍k-hoat, chhèng--chhut-lâi ê [[hóe-hu]] ū pó· thô·-bah ê chok-iōng, chóng--sī oân-ná chō-chiâⁿ jîn-kháu tōa cheng-ka. [[Jîn-kháu ap-le̍k]] ū kúi-nā-ê in-sò· éng-hióng. Tû-liáu sio-chiàn í-gōa, thoân-thóng siā-hōe iū-koh u [[thâi-eⁿ]], [[the̍h gín-á]], [[pī-īn]], [[kìm-iok]] téng-téng ê pō·-sò· kàng-kē jîn-kháu.
 
Kīn-tāi in-ūi ū kong-kiōng oē-seng, sin chèng-chok-bu̍t, pō·-lo̍k chi-kan oân-ná bô koh-chài sio-chiàn.
 
== Siā-hōe ==
 
Koân-tē-lâng ê thoân-thóng [[siā-hōe]] ē-sái kóng chin pêng-téng. In bô ông, sīm-chí bô pō·-lo̍k thâu-lâng. Chng-thâu sī siāng koân, siāng ki-pún ê tan-ūi, sò·-liōng chin chē. Kiàn-nā ū tiōng-iàu ê tāi-chì su-iàu koat-téng--ê, ta̍k-ke tō chi̍p chò-hóe khui-hōe gī-lūn. In-ūi bô chèng-sek ê thâu-lâng (ke̍k-ke ū kúi-ê-á khah ū éng-hióng-la̍t ê chng-bîn hō-chò "tōa--ê"), thong-siông su-iàu thó-lūn chin kú chiah ū-hoat-tō· ta̍t-sêng kiōng-sek (chháu-kin-sèng ê [[bîn-chú-chú-gī]]). Chit khoán [[chèng-tī]] bûn-hòa kàu-taⁿ iáu tī--teh.
 
== Le̍k-sú sū-kiāⁿ ==
 
Tī 46,000 nî chêng khai-sí ū lâng lī-khui [[A-chiu]] tāi-lio̍k keng-kòe [[Ìn-nî]] [[kûn-tó]] lâi kàu Sin Guinea (tong-sî hām [[Australia]] kāng 1 tè tāi-lio̍k).
 
[[Lâm-tó]]-lâng tī 3,600 nî chêng si̍t-bîn Sin Guinea tang-lâm, pak, kap sai ê iân-hái tē-tài, í-ki̍p sai, pak, tang ê chi̍t-kóa-á hái-tó. Hiah-ê tē-khu hām Tang-lâm-a pô-chhî siang-gia̍p koan-hē. Sīm-chí ū [[Tiong-kok]] [[hûi-á]] keng-kòe Tang-lâm-a ūn kàu Sin Guinea.
 
[[Portugal]]-chek ê kiâⁿ-chûn-lâng tī [[1526 nî]] khoàⁿ-tio̍h Sin Guinea. Hái-hōaⁿ kē-tē-ūi-á chū hit-chūn khai-sí ū Au-chiu-lâng kàu-ūi pài-hóng. Lōe-tē ê koân-tē tē-khu in-ūi kau-thong bô lī-piān, chin oh ji̍p-soaⁿ, Au-chiu-lâng lia̍h-chún bô tòa lâng. It-ti̍t kàu [[1930 nî-tāi]] chiah ū gōa-lâng sái [[hui-hêng-ki]] poe kòe lōe-tē, hit-sî chiah hoat-kak ko-tē tang-sî-á tòa kúi-nā-pah-bān lâng.
 
[[Kē-tē-kok]] tī [[1828 nî]] seng-bêng hōaⁿ sai-pòaⁿ-pêng. [[Tek-kok]] kap [[Liân-ha̍p Ông-kok]] tī [[1884 nî]] hun-koah tang-pòaⁿ-pêng, che āu--lâi sio̍k-î [[Australia]]-kok koán-hat. Kàu-kah 1960 nî kui-ê Sin Guinea (pau-koah lōe-tē) lóng sī Au-chiu kok-ka teh hōaⁿ. Chóng--sī Sin Guinea ê Au-chiu-lâng jîn-kháu chêng-kàu-taⁿ lóng bô [[goân-chū-bîn]] chē. Tī [[1880 nî-tāi]] chìn-chêng, ē-sái kóng só·-ū ê Au-chiu si̍t-bîn kè-e̍k lóng in-ūi [[jia̍t-tài thoân-jiám-pēⁿ]] choâⁿ-á sit-pāi. Hiah-ê pēⁿ pau-koah [[malaria]], [[koaⁿ-iām]]. (Koân-tē bô malaria, m̄-koh Au-chiu-lâng kàu 1930 nî-tāi chiah kàu-ūi.)
[[ImageFile:New guinea blank.svg|thumb|Chèng-tī tē-tô͘]]
Sin Guinea-lâng pún-sin mā bô chhiūⁿ Australia goân-chū-bîn (hām in kāng chó·-sian) siū [[Kū Tāi-lio̍k]] thoân-jiám-pēⁿ éng-hióng hiah siong-tiōng. Che kiám-chhái sī in-ūi Au-chiu-lâng bōe kàu-ūi chìn-chêng, Sin Guinea tō í-keng hām A-chiu ū tn̂g-kî chiap-chhiok ê keng-giām, chāi-tē jîn-kháu ū kú-tn̂g ê sî-kan (3,500 nî) thang lia̍p-chek [[té-khòng-la̍t]]. Koh, kàu-kah Au-chiu-lâng si̍t-bîn sêng-kong, hiān-tāi [[kong-kiōng oē-seng]] ki-su̍t í-keng pí éng-kòe-á ke chin hoat-ta̍t. Au-chiu tián-hêng ê [[kok-bu̍t]] ([[be̍h-á]]) kap cheng-seⁿ-á (gû, iûⁿ) bô hoat-tō· sek-èng Sin Guinea ê khoân-kéng. Kàu-taⁿ Sin Guinea ê lông-gia̍p chú-iàu iá-sī iōng kó·-chá thoân--lo̍h-lâi ê jia̍t-tài chèng-choh ki-su̍t.
 
Tang-pêng tī 1960 nî-tāi tùi Australia to̍k-li̍p chhut-khì. Ìn-nî thoat-lî Kē-tē-kok thóng-tī bô jōa kú tō sūn-sè khì chiàm Sin Guinea sai-pêng, hō-miâ chò [[Irian Jaya]]-séng. Che ē-sái kóng sī [[Lâm-tó-bîn-cho̍k]] chiap-sòa ǹg tang khok-chhiong ê 1-ê lē.
 
== Bûn-hòa ==
 
[[Gí-giân]] chin chē, 1,000 chióng chó-iū, kî-tiong poàⁿ-sò· jîn-kháu bô kàu 500 lâng. Iân-hái ê chi̍t-kóa-á gí-giân lām-tio̍h [[Lâm-tó-gí-hē]] ê sêng-hūn.
 
[[Category:Tó-sū]]
Tē 58 chōa:
[[ca:Nova Guinea]]
[[cs:Nová Guinea]]
[[cy:Guinea Newydd]]
[[da:Ny Guinea]]
[[de:Neuguinea]]
第70行 ⟶ 第71行:
[[fr:Nouvelle-Guinée]]
[[fy:Nij-Guinee]]
[[gd:Gini-Nuadh]]
[[gl:Illa de Nova Guinea]]
[[he:גינאה החדשה]]
[[hi:नया गिनी]]
[[hr:Nova Gvineja]]
[[id:Pulau Irian]]
第84行 ⟶ 第87行:
[[lv:Jaungvineja]]
[[nl:Nieuw-Guinea]]
[[nn:Ny-Guinea]]
[[no:Ny-Guinea]]
[[pam:New Guinea]]