|
Kun-kù khó-kó͘ chèng-kù, siāng chá tī kin-á-ji̍t kóng ê Eng-lân tē-hng chhut-hiān ê hui hiān-tāi chéng jîn-lūi sī ''[[Homo antecessor]]'', Eng-lân chāi-tē só͘ hoat-kiàn ê kut-thâu sio̍k tī 50 bān tang chêng.<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.co.uk/the-timeline-of-britain/boxgrove.htm|title=500,000 BC – Boxgrove|accessdate=20 December 2010|work=Current Archaeology|publisher=Current Publishing}}</ref> Tī [[Norfolk]] ê [[Happisburgh]] chng, koh ū hoat-kiàn tāi-iok 90 bān tang chêng chè-chok ê jîn-chō-bu̍t. Siōng-bô ū 9 pho sú-chêng jîn-kûn tùi Au-chiu lâm-pêng sóa ji̍p Eng-lân, kî-tiong siāng bóe chi̍t kûn tī 15,000 tang chêng ê sî, to̍h seng-oa̍h tī kin-á-ji̍t ê [[Nottinghamshire]], Norfolk kap [[Devon]] téng só͘-chāi. Tong-sî ê [[Pak Hái]] iáu koh sī pêⁿ-po͘ kap nâ-á-tē. Keng-kòe [[Chú-chêng|Ch.]] 4700 nî kàu Ch. 2000 nî kan ê [[Sin-chio̍h-khì sî-kî]], Eng-lân ê jîn-kháu chiàu ko͘-sǹg chin-ka kàu 300,000 chó-iū. Tī Ch. 3000 nî ê sî, í-keng ū ēng chio̍h-thâu khí ê chhiûⁿ-á hun-keh thó͘-tē.<ref name="Ackroyd2012ch1">{{Harvnb|Ackroyd|2012|loc=1. Hymns of stone}}</ref>
Lô-má-lâng tī Ch. 55 nî ê sî thâu chi̍t pái chhim-ji̍p Eng-lân. Tong-sî Eng-lân pō͘-cho̍k ê chi̍t ūi siú-léng sī [[Cassivellaunus]]. [[Caesar]] niá kun-tūi hiòng [[Britain]] chìn-peng, tāi-seng tī [[Deal]] hū-kīn chiūⁿ-hōaⁿ, keng-kòe chē pái chiàn-tò͘ liáu-āu thè-kun. Chóng-sī chit chūn Britain lâm-pō͘ chi̍t kóa pō͘-cho̍k mā khai-sí Lô-má-hòa. Kàu [[Claudius]] chò Lô-má hông-tè ê sî, chiong-kun [[Aulus Plautius]] tī Āu 43 nî niá tāi-iok 2 bān lâng ê kun-tūi kòe Eng-lân. Ùi [[Medway Khe Chiàn-tò͘]], [[Caratacus]] chhōa-thâu ê chāi-tē kun-tūi hō͘ Lô-má phah-pāi. Liáu-āu Claudius niá peng lâi kàu Eng-lân hiòng chāi-tē siâⁿ-chhī [[Camulodunum]] chò siāng bóe ê kong-kek. Chit kái ê chiàn-sū, hō͘ Lô-má khai-sí liáu tùi Eng-lân ê cheng-ho̍k. Āu 47 nî, [[Boudicca]] niá-chhōa ê [[Iceni]] pō͘-cho̍k hiòng Lô-má ê thóng-tī hoat-tōng hoán-khòng, chhim-ji̍p liáu pau-koat Tè-kok tē-hng siú-hú [[Colchester]] chāi-lāi ê só͘-chāi. TéKàu-bé Boudicca tī [[Watling Tōa-ke Chiàn-tò͘]] chiàn su Lô-má chiong-kun [[Suetonius Paulinus]] ê kun-tūi. Tī Lô-má sî-kî, Eng-lân ê káng-kháu, kim-sio̍k kap cho͘-sòe ū pang-chō͘ Lô-má siong-gia̍p ê chok-iōng. Āu--lâi chia mā piàn chò sī Au-chiu ê lông-sán-tē.<ref name="Ackroyd2012ch2">{{Harvnb|Ackroyd|2012|loc=2. The Roman way}}</ref>
430 nî ê sî, chi̍t kóa sió ông-kok só͘ cho͘-sêng ê liân-bêng thâu-lâng [[Vortigern]], chhōe [[Saxon lâng]] chò [[iông-peng]] lâi tùi-khòng So͘-kat-lâng ê [[Pict lâng]] kap chi̍t kóa [[Ài-ní-lân]] sè-le̍k. Pict lâng hòng-khì chhim-ji̍p liáu-āu, Saxon iông-peng siu bô só͘-hùi, té-bésoah tùi [[Tang Anglia]] tē-hng khai-sí hoán-loān, in hiòng [[Thames Valley]] tē-hng hoat-tián, koh ín--lâi lēng-gōa ê German pō͘-cho̍k, pau-koat [[Angle lâng]], Saxon lâng, [[Frisia lâng]], kap [[Jute lâng]]. Chia-ê pō͘-cho̍k tāi-seng sī tī [[Thames Kang]], [[Trent Kang]] kap [[Humber Kang]] iân-sòaⁿ hoat-tián. In tī 6 sè-kí ê sî hō͘ le̍k-sú-ka chheng chò [[Anglo-Saxon lâng]]. Kàu 540 nî-tāi, tùi [[Ai-ki̍p]] hiòng kui-ê Lô-má-hòa sè-kài thoân chhut--lâi chi̍t kái un-e̍k, ū-ê gián-kiù kè-sǹg tong-sî 3, 4 pah-bān jîn-khái kiám kah chhun 1 pah-bān chó-iū. Un-e̍k tùi chāi-tē ê jîn-kûn phò-hoāi pí Anglo-Saxon lâng koh khah giâm-tiōng, sī Anglo-Saxon thang kè-sio̍k hiòng sai-pêng khok-tiong ê goân-in chi it. Saxon ê chi̍t ūi thâu-lâng [[Ceawlin]] pa̍t tī 577 nî ê sî hoat-tián khì kàu [[Cirencester]], [[Gloucester]], kap [[Bath (Somerset)|Bath]]; i-ê sè-le̍k téāu-bébóe koh hiòng Eng-lân tiong-ng thàng kòe, pek cháu chāi-tē ê kok-ông. Tang-tiong ia̍h ū-ê chāi-tē jîn-kûn sóa hiòng Hoat-lân-se sai-pak-pêng ê [[Armorica]], sán-seng chi̍t kûn kiò [[Breton lâng]] ê cho̍k-hē.<ref name="Ackroyd2012ch4">{{Harvnb|Ackroyd|2012|loc=4. Spear points}}</ref><ref group="kái">Breton lâng ū pō͘-hūn āu--lâi koh tòe [[William Cheng-ho̍k-chiá]] ji̍p Eng-lân.</ref>
9 sè-kí chhe, Eng-lân ū [[Wessex]], [[Mercia]] kap [[Northumbria]] 3 ê chú-iàu ông-kok, lēng-gōa koh ū [[Tang Anglia]], [[Kent]], [[Sussex]] kap [[Essex]] 4-ê khah sió ê ông-kok. Chá-chêng, tī 790 nî ê sî-chūn, ū chi̍t tīn [[Norse lâng]] tùi [[Dorset]] hái-hōaⁿ chhim-ji̍p Eng-lân. Sòa--lo̍h-lâi kúi tang, in chìn chi̍t pō͘ kong-kek chē-ê só͘-chāi. TéLiáu-béāu koh lâi [[Tan-be̍h-lâng]], in chú-iàu kong [[Kent]] kap [[Tang Anglia]]. Ùi Kent ê [[Sandwich]] hū-kīn, hoat-seng liáu Eng-lân siāng chá ê chi̍t pái hái-chiàn. [[866 nî]], Tan-be̍h-lâng chiàm-niá liáu [[York]]. Liáu-āu koh hiòng [[Nottingham]] chhim-lio̍k, kàu-bóe Northumberland kap Tang Anglia lóng siū in khòng-chè. Kàu 870 nî ê sî, Tan-be̍h-lâng chìn tī [[Reading]] an-iâⁿ, chún-pī hiòng Wessex Ông-kok hoat-peng.<ref name="Ackroyd2012ch5">{{Harvnb|Ackroyd|2012|loc=5. The blood eagle}}</ref>
Eng-lân ê [[Alfred Tāi-ông]] to̍h sī tī chit chūn tek-sè. Keng-kòe chē pái chiàn-su liáu-āu, i ēng chîⁿ siu-bé Tan-be̍h kun-tūi, hō͘ hia Tan-be̍h-lâng thè tńg Lûn-tun, chit-ê sî-kî Alfred sǹg sī Tan-be̍h sè-le̍k ê phoan-chú. TéLiáu-béāu Alfred koh tī [[Chippenham]] chiàn-pāi, liû-bông kòe [[Somerset]] tē-hng. I ùi [[Athelney]] khí siat chi̍t chō iàu-sài. 878 nî ê chhun-thiⁿ, Alfred Tāi-ông niá Somerset, [[Wiltshire]], kap pō͘-hūn [[Hampshire]] ê kun-tūi khì kàu chi̍t-ê hō chò "[[Egbert ê Chio̍h-thâu]]" (''Egbert’s Stone'') ê só͘-chāi. Tī Wiltshire ê [[Edington]] i kap Tan-be̍h thâu-lâng [[Guthrum]] ê kun-tūi khí [[Edington Chiàn-tò͘]], télo̍h-bé phah iâⁿ. Liáu-āu Guthrum chiap-siū kiat-kó jî-chhiá kap chē-ê chí-hui-koaⁿ siū-sé ji̍p Ki-tok-kàu.<ref name="Ackroyd2012ch5"/>
Tan-be̍h-lâng, mā hō chò [[Viking lâng]], tī 10 sè-kí bóe oa-ná koh tī Eng-lân oa̍h-tāng. Eng-lân ê kun-chú [[Ethelred]] chū [[Maldon Chiàn-tò͘]] chiàn-pāi liáu-āu to̍h chē pái hiòng Tan-be̍h-lâng ê sè-le̍k kiáu sòe-kim. Tan-be̍h-ông [[Swein Forkbeard]] koh tī 1013 nî kap hāu-seⁿ [[Canute]] chhōa chûn-tūi kòe Eng-lân, chiàⁿ iâⁿ Ethelred ê sè-le̍k. Té-bé Canute tī 1016 nî tit tio̍h ông-ūi; chiūⁿ-ūi liáu-āu to̍h khai-sí thâi Eng-lân hôa-cho̍k. I mā choán sìn Ki-tok-kàu, koh chham goân-té Ethelred ê bó͘ [[Normandy ê Emma|Emma]] kiat-hun. Canute tī Eng-lân kiàn-li̍p tiat-sū, koh chū-chheng sī So͘-kat-lân, Ài-ní-lân kiam Ui-le̍k-sū ê kun-chú. I hi-chūn oa-ná sī Tan-be̍h kiam Nô͘-ui ê ông. 1035 nî Canute kòe-sin, keng-kòe in kiáⁿ [[Harold Harefoot]] kap [[Harthacanute]] ê té-chām thóng-tī, āu--lâi khoân-le̍k té-bé koh thoân kàu Ethelred kap Emma ê hāu-seⁿ [[Edward Chhàm-hóe-chiá|Edward]] khì. 1043 nî siū ka-bián liáu-āu, Edward to̍h siat chi̍t kóa iú-lī Normandy sè-le̍k ê chèng-chhek, chhan-chhiūⁿ pun hō͘ [[Rouen]] ê seng-lí-lâng Lûn-tun ê bé-thâu.<ref name="Ackroyd2012ch7">{{Harvnb|Ackroyd|2012|loc=7. The coming of the conquerors}}</ref>
== Chù-kái ==
|
