Bûn-hoat (文法[1][2]), mā kiò gí-hoat (語法), sī lán lâng chhùi-kóng iah-sī su-siá 1 ê gí-giân ê sî sūn-thàn ê kui-chek. Chit thò kui-chek chhù-lí liáu chú-kù, phiàn-gí, kap tan-jī ê cho͘-ha̍p. Lēng-gōa, chi̍t jī mā thang chí tùi chia kui-chek ê gián-kiù ha̍k-būn.

Iōng-gí siu-kái

"Bûn-hoat" iā "gí-hoat" che iōng-gí, ū khó-lêng piáu-sī ē-kha chia-ê bô-kâng ê ì-sù:

  1. gí-giân ê gián-kiù: bó͘-chi̍t-chióng gí-giân ê ūn-chok, koan-hē i lóng-chóng ê te̍k-sèng. Chit-ê ì-sù sī teh kóng tùi gí-giân ê lāi-té só͘-ū ê tì-sek ê gián-kiù.
  2. gí-kù kiat-kò͘ ê gián-kiù. Thàu-kòe kui-chek kap lē lâi khui-phòa gí-giân lāi-té ê gí-kù sī án-chóaⁿ khí-chō--ê. Tī chit-ê ì-sù--lí, tiāⁿ-tiāⁿ sī chí it-poaⁿ teh kóng chèng-khak ê gí-hoat, iā tō sī tī kàu-kho-chu ia̍h gí-giân kàu-châi lāi-té ê kui-chek.
  3. Lán lâng teh sêng-tióng ê kòe-têng-tiong chiam-tùi lán ê bô͘-gí lâi kiàn-li̍p ê gí-giân hē-thóng. Che sī hō-chò bó-gí-lâng ê gí-hoat (native-speaker's grammar).[3]p446[4]p453

Lán kìⁿ-nā kóng bó-gí ê sî-chūn, tō sī teh êng-ióng bó-gí-lâng ê gí-hoat, siōng-bô lán sim-lāi lóng ke-ke-kiám-kiám ū 1 ê piau-chún tī--leh. Lán hoân-nā siá siáⁿ, mā ē thàn chèng-khak ê gí-hoat. Chóng--sī, chhùi-kóng kap su-siá ê hóng-kheh hām piau-chún tiāⁿ-tiāⁿ bô lóng sio-siâng.

Khah khoah-bīn lâi kóng, gí-hoat ê gián-kiù, siōng-bô koh hun-chò kù-hoat, seng-ūn-ha̍k, hoat-im-ha̍k téng-téng.

Bô-kâng-khoán ê gí-giân siu-kái

Ta̍k-khoán gí-giân lóng ū in ka-kī ê gí-hoat. Sio̍k tī kāng 1 ê gí-hē ê gí-giân, gí-hoat mā ē khah óa. Pí-lūn: Bô-kâng ê Hàn-gí ū chin chē sio-siâng ê só͘-chai, tō ná-chhin-chhiūⁿ Au-chiu ê gí-giân tiong-kan ū kài chē saⁿ-tâng ê ūi-á. Ah nā sī gí-giân hō͘-siong chi-kan koan-hē khah hn̄g--ê, tō cheng-chha khah chē, chhin-chhiūⁿ Ji̍t-gí kap Au-chiu ê gí-giân tō chha-tōa-bé--khì.

Hō-ló-ōe sio̍k tī Hàn-gí, i bô chhiūⁿ Ìn-au-gí-hē ū chin chē sû-tòe (affix). M̄-koh, che pēng bô tāi-piáu kóng Hō-ló-ōe (kap pa̍t-ê Hàn-gí) tō bô gí-hoat. It-poaⁿ lâi kóng, bô sû-tòe hām sû-tòe khah ha̍t ê gí-giân, i ê sû-sū (word order) tō ke khah iàu-kín.

Sû-sū sī gí-hoat lāi-té 1 ê tiōng-iàu ê gī-tê, Hàn-gí ê oa̍h-jī (tōng-sû) sù-siông sī tī chò pin-gí ê si̍t-jī (bêng-sû) thâu-chêng, m̄-koh Ji̍t-gí tú tian-tò-péng. Pêⁿ-pêⁿ lóng sī Au-chiu ê gí-giân, Lo͘-bàn-suh-gí-hē(Romance languages) ê hêng-iông-jī (hêng-iông-sû) sī tòe tòa si̍t-jī ê āu-piah, ah Jī-mé-nī-khuh-gí-hē (Germanic languages) tō tùi-hoán--ah.

Lán khòaⁿ sû-tòe kap sû-sū tiong-kan ê khan-liân, sû-tòe chin phong-phài ê Gô-lô-gí kap Tek-gí sû-sū chin chū-iû, sû-tòe khah chiò ê Eng-gí sû-sū tō khah bô hiah chū-iû. Chha-put-to lóng bô sû-tòe ê Hàn-gí, sû-sū tō chin kín-iàu--ah.

Gí-giân ê piàn-hòa siu-kái

Su-siá ê gí-hoat phēng chhùi-kóng ê gí-hoat khah bô hiah khoài piàn. Chóng--sī, gí-hoat tek-khak teh piàn, cheng-chha kín-choa̍h-bāⁿ niā-tiāⁿ. Taⁿ lán kám-kak bô būn-tê ê sû-kù, tī 100 tang chêng, hoān-sè lâng thiaⁿ-tio̍h chin ngāi-gio̍h. Gí-giân kap gí-hoat ē kái-piàn, ū-sî-á sī sú-iōng-chiá in pún-sin lāi-té ê piàn-hòa, ta̍uh-ta̍uh-á thòaⁿ--khui; lēng-gōa mā chin chia̍p sī in-ūi gí-giân chiap-chhiok. Tek-pia̍t sī tī chèng-tī hām keng-chè chiàm iâⁿ-bīn ê gí-giân, tùi siong-tùi-tek khah su-sè ê gí-giân, tō ē chō-sêng kài tōa ê éng-hióng. Ba̍k-kim tī Tiong-kok kap Tâi-oân, tō in-ūi Hôa-gí siū-tio̍h chèng-hú, kàu-io̍k, chham mûi-thé kā saⁿ-thāⁿ, ke chiâⁿ kiông-sè, ah Hō-ló-ōe ê su-siá koh bô phó͘-phiàn, chū-án-ne Hō-ló-ōe ê gí-hoat kōe piàn.

Kāng-chi̍t-ê gí-giân lāi-té, mā ē ū gí-hoat ê chha-īⁿ, pêⁿ-pêⁿ sī Hō-ló-ōe, Ē-mn̂g, Choân-chiu, Chiang-chiu tō ū koh-iūⁿ ê só͘-chai, kah 1 ê thêng-tō͘, bô-kāng chng-thâu, ia̍h-chiá-sī kò-jîn chham kò-jîn tiong-kan, to ē ū cheng-chha. Chit-khoán chha-īⁿ, hō-chò hong-giân-chha.


Chham-khó siu-kái

  1. Ogawa Naoyosi, pian. (1931–1932). "文法". 臺日大辭典 Tai-Nichi Dai Jiten [Tâi-Ji̍t Tōa Sû-tián]. OCLC 25747241. 
  2. John Macgowan (1883). "Grammar". English and Chinese dictionary of the Amoy dialect. 
  3. McArthur, Tom (ed) 1992. The Oxford companion to the English language. Oxford University Press.
  4. Crystal, David 1995. The Cambridge encyclopedia of the English language. Cambridge University Press.