Sú-chêng chiàu-jī ê ì-sù sī "le̍k-sú chìn-chêng", nā jîn-lūi le̍k-sú ê sú-chêng sî-tāi sī hêng-tōng kiam kái-phò-tek hiān-tāi jîn-lūi sán-séng liáu-āu, kàu su-kì hē-thóng kì-lio̍k ê le̍k-sú sán-seng í-chêng ê hit tōaⁿ sî-kan. Sú-chêng ê koan-liām, tāi-seng sī hoat-kok khó-kó͘-ka Paul Tournal tī 1830 nî-tāi khai-sí chhái-ēng.

Mesopotamia ê Sumer, Ìn-tō͘-hô Kok-tē, kap kó͘-tāi Ai-ki̍p sī siāng chá hoat-tián chhut bûn-jī hē-thóng lâi pó-chhî le̍k-sú kì-lio̍k ê bûn-bêng, hit-chūn chha-put-to sī hia ê boán-kî Chheⁿ-tâng Sî-tāi.

Sú-chêng mā thang ka chiūⁿ jîn-lūi sán-seng chìn-chêng Tē-kiû kap sèⁿ-miā hoat-tián ê kòe-têng, chóng-sī chit pō͘-hūn bô sǹg sī it-poaⁿ le̍k-sú gián-kiù ê hun-iá.