Su-to͘-à Chú-gī（Stoicism）
Su-to͘-à Chú-gī（Eng-gú：Stoicism），Su-to͘-à koh hoan-e̍k chòe Su-to͘-a，Kó͘-tāi Hi-liap kap Lô-má Tè-kok su-sióng liû-phài，thiat-ha̍k-ka Che-nò͘ tī se-goân chêng 3 sè-kí chá-kî chhòng-li̍p，tī Ngá-tián（Athens） ê sî i tiāⁿ-tiāⁿ "tī mn̂g-lông"（Hi-liap-gú hoat-im sī Su-to͘-à）káng-ha̍k，thoân-jîn ū Cleanthes kap Chrysippus；tī Lô-má Tè-kok，tāi-piáu su-sióng-ka ū Lucius Annaeus Seneca、Epictetus kap Marcus Aurelius. Su-to͘-à Phài ha̍k-soat í Lûn-lí-ha̍k chòe tiōng-sim，péng-chhî hoàn-sîn bu̍t-chit it-goân-lūn，kiông-tiāu Sîn、Chū-jiân kap lâng sī chit-thé，"Sîn" sī ú-tiū lêng-hûn kap tì-hūi，i ê Lí-sèng sìm-thàu kui-ê ú-tiū. Kò-thé "siáu-ngó͘" pit-su chiàu chū-jiân lâi seng-oa̍h, thiàⁿ pa̍t-lâng chhin-chhiūⁿ thiàⁿ ka-kī, iông-ha̍p tī kui-ê tāi-chū-jiân. Su-to͘-à Ha̍k-phài jīm-ûi ta̍k-ê-lâng kap ú-tiū kâng-khoán, chí-put-kò͘ lâng sī ú-tiū ê sok-iáⁿ.
Le̍k-sú siu-kái
Chêng 3 sè-kí chá-kî，Phoenicia lâng Che-nò͘ chhòng-li̍p Su-to͘-à Phài，ha̍k-soat kè-sêng-jîn sī Cleanthes， koh thoân hō͘ Chrysippus. Chá-kî Su-to͘-à Phài ha̍k-chiá khah-chōe sī Sū-lī-a-lâng，āu-kî tāi-to-sò͘ sī Lô-má-lâng. Su-to͘-à Phài su-sióng í Lûn-lí-ha̍k chòe tiōng-sim tiōng-sim kap chá-kî sûn-chhúi Hi-liap thiat-ha̍k bô-kâng，Che-nó͘ sī Ûi-bu̍t Chú-gī-chiá，kiông-tiāu tek-hēng，bô tiōng-sī Hêng-siōng-ha̍k，āu-lâi Su-to͘-à Phài soah chham-ji̍p Pek-la-tô͘ Chú-gī（Platonism），ta̍uh-ta̍uh-á pàng-sak Ûi-bu̍t Chú-gī. Su-to͘-à Phài khah hah-tī thóng-tī-chiá，Alexandros Tāi-ông í-āu ê chōe-chōe kun-chú，lóng chū-chheng sī Su-to͘-à Phài sìn-tô͘. Ti Lô-má tè-kok，1 sè-kí sî ê tāi-sîn Lucius Annaeus Seneca ， chhut-sin lô͘-lē ê Epictetus，kap 2 sè-kí Lô-má Hông-tè Marcus Aurelius，lóng-sī Su-to͘-à Phài ê tāi-piáu ha̍k-chiá，chòe-āu chi̍t-ūi ê tù-chok ū 《Meditations》[1]。. Alexandria siâⁿ ê Hi-lia̍p bûn-hoat ha̍k-ka Apollonius Dyscolus iā chhim-siū Su-to͘-à Phài ê éng-hióng.[2]
Su-sióng siu-kái
Su-to͘-à Phài péng-chhî Hoàn-sîn Chú-gī Bu̍t-chit It-goân Lūn，hoán-tùi līm-hô hêng-sek ê Lī-goân Lūn，tek-pia̍t sī Platon ê Jī-goân Lūn, cheng-sîn sè-kài kap bu̍t-chit sè-kài ê jī-goân tùi-li̍p, lêng-hûn kap sin-thé ê jī-goân tùi-li̍p, sīm-chì lí-sèng kap hui-lí-sèng ê jī-goân tùi-li̍p. Su-to͘-à Phài jīm-ûi，ú-tiū sī oân-chéng ê sîn-sèng si̍t-thé，iû Sîn, lâng kap Chū-jiân sè-kài kiōng-tông cho͘-sêng. Ú-tiū sī chi̍t-ê thóng-it-thé，chū-jiân, lâng kap Sîn mā-sī chit-thé--ê. Su-to͘-à Phài kā Lûn-lí-ha̍k kap Lêng-hûn Lūn kiàn-li̍p tī Bu̍t-lí-ha̍k téng-bīn[3]，"Sîn" sī Ú-tiū lêng-hûn kap tì-hūi，chit-ê î-it ê cheng-sîn，hun-sàn sī bu̍t-chit kò-thé tang-tiong，Sîn-sèng ê cheng-chhùi kap siōng chông-ko ê tì-hūi，tō chûn-chāi sī "Í-thài" tiong. Sîn ê lí-sèng sìm-thàu kui-ê ú-tiū，koán-lí kap chiáng-ak kui-ê ú-tiū；lâng sī lêng-hûn kap sin-thé kiōng-tông cho͘-sêng，lâng ê lí-sèng lâi-chū Sîn ê lí-sèng. In-ūi lí-sèng ，lâng ì-sek tio̍h lâng ê bo̍k-tek eng-kai-sī tui-kiû tek-hēng. Lâng chho͘-seng ê sî，chhin-chhiūⁿ tōng-bu̍t àn-chiàu pún-lêng seng-oa̍h，kàu sêng-liân，lí-sèng chiah hoat-tián chhut--lâi. Só͘-ū-lâng lóng kū-pī kâng-khoán ê lí-sèng，kâng sio̍k-tī jîn-lūi tōa-ka-cho̍k，lâng ài tùi kî-thaⁿ-lâng ū chek-jīm，thiàⁿ pa̍t-lâng chhin-chhiūⁿ thiàⁿ ka-kī[3].
Su-to͘-à Phài jīn-ûi sè-kài iú-hān khiok-sī sî-kan bû-hān，sè-kài put-toān khai-sí kap bia̍t-bông，kî-tiong hoat-seng ê sū-kiāⁿ，múi chi̍t-pái lóng ē tiōng-ián tiông-hiān. Kò-thé "siáu-ngó͘" kan-ta ta̍h-ji̍ kap thong-kòe éng-hêng ê sî-kan，chiah ōe-tàng piàn-chōe pau-hâm tī sè-kài chéng-thé ê chi̍t-pō͘-hūn. Su-to͘-à Phài ū 1 ê gān-gú："Àn-chiàu Chū-jiân lâi seng-oa̍h"，"Chū-jiân" tō-sī ú-tiū ūn-hêng ê kui-lu̍t kui-chek，siū lí-sèng chi-phòe. Lâng sī chū-jiân ê chi̍t-pō͘-hūn，lêng-hûn tī chū-jiân tiong siōng úi-tāi siōng ko-kùi，lí-sèng mā-sī lâng ê chú-iàu te̍k-teng，chiâⁿ-chòe lâng kap khîm-siù ê chú-iàu chha-pia̍t，"Àn-chiàu chū-jiân lâi seng-oa̍h" tō-sī àn-chiàu lí-sèng lâi kiâⁿ，hō͘ chū-jiân kap lâng ha̍p-chòe chi̍t-ê. Kò-thé "siáu-ngó͘" pit-su ài khok-tāi ka-kī，iông-ha̍p kàu kui-ê tāi-chū-jiân. "Siáu-ngó͘" ê lêng-hûn kan-ta poe ǹg ko-khong，chìn-ji̍p tāi-chū-jiân ê he̍k-sim，chiah-ōe sêng-chiū siōng koân ê chhiong-si̍t kap oân-boán. Lêng-hûn ài tī chhiⁿ-sîn chi-kan phah-kho͘-poe，tī hia lêng-hûn ōe tit-tio̍h hong-hù ê êng-ióng，kè-siok sêng-tióng，kái-tû só͘-ū ê sok-pa̍k，tńg-kàu pún-goân.
Su-to͘-à Phài siong-sìn bí-tek (virtue) sī hēng-hok ê kun-goân. Bí-tek chhut-tī chū-ngó͘ chún-chat kap lí-sèng，koh-ū tùi pa̍t-lâng ê kong-pêng kong-chèng. Ióng-iú bí-tek ê lâng，ōe-tàng chhiau-oa̍t ūn-miā ê put-hēng，tit-tio̍h chhî-kiú ê hēng-hok kap chin-chiàⁿ ê chū-iû. Bōe-siū tham-thiân-chhi ê khó͘-chhó，liáu-kái chin-siòng，chiáng-ak sū-si̍t，ióng-iú ì-chì-le̍k kap hêng-tōng-le̍k，ōe-tàng ióng-kám tui-kiû ka-kī kap tha-jîn ê hēng-hok.
Su-to͘-à Phài chú-tiuⁿ lâng-lâng pêng-téng，līm-hô lâng lóng eng-kai tit-tio̍h kong-bîn-khoân.
Chham-khó Chu-liāu siu-kái
- ↑ Bertrand Russell（Bertrand Russell）. "tē 28 chiuⁿ〈Su-to͘-à Chú-gī〉". 《Se-hong Thiat-ha̍k-sú》 (ēng Hôa-gí). Si̍t-pó. Goân-pún bāng-ia̍h Pó-chûn tī 2020-04-10. 2014-11-02 khòaⁿ--ê.
- ↑ N̂g Chèng-khiam (2012). 《Tang-hái Sai-hái "sim" "lí" sio-thong —— Tiong Sai Bûn-hòa Pí-kàu Thong-e̍k》 (ēng Hôa-gí). hiong-káng: Tiong-hôa Chheh-kiok【Hiong-káng】iú-hān kong-si. ISBN 9789888148615. Goân-pún bāng-ia̍h Pó-chûn tī 2014-11-10. 2014-11-10 khòaⁿ--ê.
- ↑ 3.0 3.1 Teng Hok-lêng (2013). "〈Su-to͘-à Ha̍k-phài ê Sī-ûi-kí-iúOikeiōsis）〉". 《Kok-li̍p Tâi-oân Tāi-ha̍k Thiat-ha̍k Lūn-phêng》 (ēng Hôa-gí). 46: 1–52. Goân-pún bāng-ia̍h Pó-chûn tī 2020-10-01. 2014-11-02 khòaⁿ--ê.