"Hispaniola" pán-pún chi-kan bô-kāng--ê tē-hng

'''Sió-se-pan-gâ''' ([[Hoat-gú]]: Hispaniola; [[Se-pan-gâ-gú]]: La Española) sī [[Antilles Kûn-tó]] tē-2 tōa ê [[tó-sū]], tī [[Cuba]] khah tang ê ūi-tì. I pak ū [[Tāi-se-iûⁿ]], lâm ū [[Carib-hái]], tang ū [[Puerto Rico]]. Sai-pêng 3-hun-chi-1 sī [[Haiti]]-kok; tang-pêng 3-hun-chi-2 sī [[Dominic Kiōng-hô-kok]].

Í-chá ê [[Taíno]] (Arawak) [[goân-chū-bîn]] kiò chit-ê tó hō-chò Quisqueya (Kiskeya), Ayiti, a̍h-sī Bohio. [[Christopher Columbus]] ê chûn-tūi tī [[1492 nî]] lâi kàu hia, kè-tńg-nî siat [[Se-pan-gâ]] tī "[[Sin Sè-kài]]" ê thâu-1-ê [[si̍t-bîn-tē]]. In kā chit-ê tó hō 1-ê [[Ki-tok-kàu]] miâ, kiò-chò ''Santo Domingo'' ([[Sèng Domingo]]). [[Hoat-kok]]-lâng hóng chit-ê miâ kiò i chò ''Saint-Domingue''. Ayiti chit-ê miâ āu--lâi pìⁿ-chiâⁿ Haiti-kok ê kok-miâ, goân-lâi ê ì-sù pau-koah kui-ê tó.

== Tē-lí seng-thài ==

Tang-pêng [[hō·-chúi]] khah kāu, soaⁿ khah koân, só· lia̍p-chek ê chúi lâu tùi tang (tùi Dominic-kok khah iú-lī). Tang-pêng ū khah chē soaⁿ-kok, pêng-goân, kap ko-goân; thô·-bah pí sai-pêng pûi. Sai-pêng ū ko-soaⁿ cha̍h tang-pō· sàu--kòe-lâi ê hō·-chúi, tì-sú chúi-hun pí tang-pêng khah chió, thô·-bah ê phín-chit khah ló·, seng-thài pí-kàu khah chhùi-jio̍k. Sai-pêng pêⁿ-tē khah chió, lông-gia̍p hoat-tián ê khong-kan khah e̍h.

Au-chiu-lâng chhím kàu-ūi ê sî-chūn, kui-ê tó lóng khàm 1 têng sim-lîm. Hiān-tāi ê Haiti kan-taⁿ chhun 1% ê tē sī sim-lîm, pí Dominic Kiōng-hô-kok ê 28% ke chin chió. Haiti-pêng ū 4-ê chin sè koh pó-chûn liáu bô chiau-chn̂g ê [[kok-ka kong-hn̂g]]; Dominic-pêng ū 32% ê tē sī [[chū-jiân pó-io̍k-tē]], pau-koah 74 ê kong-hn̂g kap kî-thaⁿ ê pó-liû-tē.

== Le̍k-sú ==

Taíno-lâng pí Au-chiu-lâng khah chá 5,000 nî lâi kàu Sió-se-pan-gâ. 15 sè-kí-bóe ê Taíno-lâng chèng-tī-siōng pun 5-ê thâu-lâng-kok. In khò choh-sit seng-oa̍h, jîn-sò· kó·-kè siāng chió 10 bān, siāng chē 200 bān. Se-pan-gâ si̍t-bîn-chiá pek chāi-tē-lâng chò in ê [[lô·-lē]], pang in ku̍t [[kim-á]]. Kàu-kah 1519 nî Taíno-lâng in-ūi jiám-tio̍h Au-chiu-lâng tòa--lâi ê [[thoân-jiám-pēⁿ]] a̍h-sī hō· in thâi--sí, jîn-kháu chhun bān-gōa-ê, kî-tiong tōa-pō·-hūn tī hit nî jiám-tio̍h [[Thian-hoa]], chhun 3 chheng lâng. In āu--lâi m̄-sī sí--khì tō-sī [[tông-hòa]].

Se-pan-gâ-lâng tùi 1520 nî chó-iū khai-sí tùi [[Hui-chiu]] chìn-kháu lô·-lē chò [[kam-chià]] lông-tiûⁿ ê kang. Āu--lâi Hoat-kok-chek ê seng-lí-lâng, mō·-hiám-ka, kap hái-chha̍t tiàm tó ê sai-pêng bóe-liu kiàn-li̍p in ka-kī ê si̍t-bîn-tē. In oân-ná tùi [[Hui-chiu]] chìn-kháu lô·-lē. Tī chit-tōaⁿ sî-kî Se-pan-gâ tè-kok ê tiōng-sim sóa khì tī [[Bí-chiu]] tāi-lio̍k, in tī tó-siōng tang-pêng ê si̍t-bîn-tē choân-á khai-sí lo̍h-chhē. Kàu-kah 1785 nî Hoat-kok-pêng ū 70 bān ê lô·-lē (hit-pêng 9 siâⁿ ê jîn-kháu), Se-pan-gâ-pêng kan-taⁿ ū 3 bān (siâⁿ pòaⁿ ê jîn-kháu). Sió-se-pan-gâ hit-tong-sî sī Au-chiu tī [[Se Pòaⁿ-kiû]] siāng-kài pûi ê 1 tè si̍t-bîn-tē. Chóng--sī Hoat-kok Saint-Domingue sio-liân-sòa tī 1791 kap 1801 nî hoat-seng lô·-lē chō-hoán ê sū-kiāⁿ. Tī 1804 nî Hoat-kok thòe-chhut, goân lô·-lē kiàn-li̍p Haiti-kok.