Sin bûn-ha̍k ūn-tōng

Sin bûn-ha̍k ūn-tōng (新文學運動), koh kiò bûn-ha̍k kek-bēng (文學革命), pe̍h-ōe-bûn ūn-tōng (白話文運動), sī Tiong-kok ê chi̍t tiûⁿ bûn-ha̍k kap gú-bûn ê kái-kek ūn-tōng, iû chok-ka kap ha̍k-chiá tī1910 nî-tāi āu-kî hoat-khí.

Khí-in

Sin bûn-ha̍k ūn-tōng sī bûn-ha̍k hoat-tián ê chū-jiân chhu-sè. Pe̍h-ōe-bûn bûn-ha̍k ê khai-ki sî-tāi pēng m̄-sī chū Ngó͘-sù khai-sí, ē-tàng tui-sok kàu Bêng Chheng ê pe̍h-ōe-bûn chhòng-chok. Jû-lîm Gōe-sú, Jī-si̍p-liân Bo̍k-tó͘ chi Koài Hiān-chōng, Âng-lâu-bāng lóng-chóng sī iōng pe̍h-ōe-bûn siá chhut-lâi ê. Tiong-kok thoân-thóng bûn-ha̍k kàu liáu Chheng-tiâu boa̍t-kî, bô-lūn si sû sán-bûn, siáu-soat hì-kio̍k, kan-na í-keng kàu biān-lîm tô͘ kiông kiû piàn ê kai-toāⁿ, hàn-bûn iā sek-bî. Sêng-chiap kòe-khì Tông-tiâu ê piàn-bûn, Sòng Goân ê oā-pún, Kim Goân ê hì-khiok kap Bêng Chheng ê chiong-hôe siáu-soat ê pe̍h-ōe bûn-ha̍k, kiam siū thoân-thóng bîn-kan bûn-ha̍k kap Koaⁿ-ōe ê éng-hióng, kek-sin bûn-ha̍k ê lūn-kiàn chú-tiuⁿ pit-jiân sán-seng.

Ùi Sin-hāi Kek-bēng liáu-āu, Tiong-kok siā-hōe phó͘-phiàn chûn-chāi kok-chióng kái-kek kó͘-chá bûn-hoà ê su-sióng; kî-tiong, sin bûn-ha̍k ūn-tōng chú-iàu khí-goân chū 1915 nî Tân To̍k-siù tī Siōng-hái chhòng-pān ê Chheng-liân Cha̍p-chì (青年雜誌), lo̍h-bóe kái miâ chò Sin Chheng-liân (新青年). Tī Sin Chheng-liân cha̍p-chì lāi, iu-goân í 1917 nî chì 1919 nî chi-kan iû Ô͘ Sek hoat-piáu ê kúi-nā phiⁿ lūn-su̍t ûi tiòng-sim. Pí-lūn 1917 nî 1 goe̍h ê Bûn-ha̍k Kái-liông Cho͘-gī (文學改良芻議) kap 1918 nî 4 goe̍h ê Kiàn-siat tek Bûn-ha̍k Kek-bēng Lūn (建設的文學革命論) téng-téng. Tòe 1919 nî só͘ hoat-seng ê Ngó͘-sù ūn-tōng, hit-tang-chūn Tiong-kok choân-kok chhiong-boán tio̍h hoán-thoân-thóng (反傳統) kap kiû-kek-sin (求革新) ê ho͘-siaⁿ, chìn-chi̍t-pō͘ thui-tōng sin bûn-ha̍k ūn-tōng ê hoat-tián, put-kò sin-bûn-ha̍k ūn-tōng kap Ngó͘-sù ūn-tōng chi-kan kî-si̍t pēng bô ti̍t-chiap ê koan-hē.

Sin bûn-ha̍k ūn-tōng goân-chū chèng-kio̍k tōng-tōng, lia̍t-kiông khi-lêng kap bîn-cho̍k chū-kak. Chū A-phiàn Chiàn-cheng liáu-āu, Tiong-kok siū-tio̍h lia̍t-kiông ê khoân-sù, chhim-lêng ap-pek, put-toàn pī pek koah-tē pôe-khoán, kok-ka lōe-iu-gōe-hoàn, hui-siông giâm-tiōng. Tì-sek hūn-chú hō-tiàu bîn-cho̍k chū-kak, put-ûi-î-le̍k, tui-sûn bîn-cho̍k tô͘-kiông chi lō͘, bē-chió kek-sin ūn-tōng in-chhú sán-seng. Chia-ê ūn-tōng ê éng-hióng m̄ kan-na tī chèng-tī hong-bīn, iā chhì-kek tì-sek hūn-chú tùi Tiong-kok bûn-hoà, su-sióng, bûn-ha̍k ê tiông-sin su-khó, ín-khí phó͘-kip kàu-io̍k ê su-kiû, chek-ke̍k thui-tōng sin bûn-ha̍k ūn-tōng ê sán-seng.

Sin bûn-ha̍k ūn-tōng lâi-chū "giân-bûn it-thé" (言文一體) ê su-kiû. Hàn-bûn chò-ûi kū bûn-ha̍k ê ke-si, í-keng put-ha̍p-sî-gî, bōe-tàng sek-èng sin sî-tāi kap pò-chiong cha̍p-chì ê su-iàu. Ka-siōng se-hong sin ha̍k-būn ê chhì-kek, it-chhè sin ha̍k-su̍t kap sin su-sióng, pit-su í chi̍t chióng sin bûn-thé chiah thang hó piáu-ta̍t liû-thiòng. In-chhú iú-sek-chi-sū thê-chhiòng pe̍h-ōe-bûn, lâi phó͘-kip kap khai-hòng kàu-io̍k, kái-chìn bîn-tì.