Thoàⁿ-chúi-hoà-bu̍t
- "Thn̂g-lūi" choán lâi chia, khah thong-sio̍k ê ì-sù chhiáⁿ khòaⁿ: thn̂g.
Thoàⁿ-chúi-hoà-bu̍t (Eng-gí: carbohydrate) sī hâm-ū sng-sò͘, chúi-sò͘, kap thòaⁿ-sò͘ ê hòa-ha̍p-bu̍t. I sī iû tan-thn̂g-lūi ê thn̂g cho͘-sêng, ē-sái iōng hòa-ha̍k-sek Cn(H2O)n lâi piáu-sī, he̍k chit-chióng sêng-hun ê ián-seng-bu̍t.
Pau-koah si̍t-bu̍t kap tōng-bu̍t ê tāi-to-sò͘ seng-bu̍t chāi-lāi, bó͘-mih-á thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t sī lêng-liōng tû-chûn kap choán-î ê tiōng-iàu hêng-sek. Àn-chiàu cho͘-sêng ê thn̂g ê sò͘-bo̍k, thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t ē-sái hun-chò: tan-thn̂g (chhan-chhiūⁿ phô-thô-thn̂g kap kó-thn̂g), siang-thn̂g (disaccharide; chhan-chhiūⁿ chià-thn̂g, be̍h-gê-thn̂g kap ni-thn̂g), chió-thn̂g (oligosaccharide), kap to-thn̂g (polysaccharide; chhan-chhiūⁿ tiān-hún, koaⁿ-thn̂g, kap chhiam-ûi-sò͘.
Tan-sûn ê thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t hâm-ū thòaⁿ-sò͘, chúi-sò͘ kap sng-sò͘ goân-chú, í 1:2:1 ê mole pí-lu̍t cho͘-sêng, ē-sái siá chò hun-chú-sek Cn(H2O)n. (Chit-ê hun-chú-sek kan-taⁿ sek-ha̍p tan-thn̂g, ah Cn(H2O)m khah sek-ha̍p tāi-to-sò͘ ê thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t. Sui-bóng chiâⁿ-chē tiōng-iàu ê "carbohydrate" sī ián-seng chū chit-ê kiat-kò, chhan-chhiūⁿ deoxyribose kap glycerol, in pēng-bô hù-ha̍p giâm-keh ê thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t ê tēng-gī, só·-í in m̄-sī thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t. Ū chi̍t-kóa hòa-ha̍p-bu̍t hâm-ū kî-thaⁿ ê goân-sò· mā sǹg-sī thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t (chhan-chhiūⁿ chitin, i hâm-ū nitrogen).
Siāng kán-tan ê thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t sī tan-thn̂g, 1 tiâu sè-tiâu ti̍t-ti̍t ê aldehyde kap ketone kò·-chō, tû-tiāu siang-pêng-thâu ê kong-lêng-ki bô í-gōa, ū chē-chē ê hydroxyl group tī ta̍k-ê carbon ê piⁿ-á. Kî-thaⁿ ê thòaⁿ-chúi-hòa-bu̍t sī iû tan-thn̂g chò tan-ūi lâi cho·-sêng, ē-sái thàu-kòe chúi-kái lâi hun-kái. Hâm 2 ê tan-thn̂g ê kìo-chò siang-thn̂g, 2 ê kàu 9 ê ê kiò-chò chió-thn̂g, 10 ê í-siōng ê kìo to-thn̂g.