Khí-ko

Khí-ko sī lâng the̍h lâi kap khí-bín-á chò-hóe sé chhùi-khí iōng--ê 1 khoán ko. Khí-ko pēng-bô gōa-tōa ê chheng-kiat hāu-kó.

Se-goân-chêng tē-4 sè-kì, Egypt ê 1 chheh manuscript ū siá tio̍h khí-ko ê tāi-chì, sī só·-chai-iáⁿ siāng-chá ê bûn-hiàn kì-lo̍k. Lāi-té siá tio̍h khí-ko ê sêng-hun sī iâm, hô·-chio-hún, po̍k-hō ê hio̍h-á, kap iris flowers. Chin-chē chá-kî ê khí-ko phòe-hng chú-iàu sêng-hun sī jiō (urine). Mā-koh ài kàu-liáu 19 sè-kí, khí-ko he̍k-sī khí-hún chia̍h phó·-phiàn lâi sú-iōng.

Tī 19 sè-kì tú-khai-sí, khí-bín-á thong-siông kan-nā kap chúi chò-hóe sú-iōng, m̄-koh chin-kín, khí-hún tio̍h sî-kiâⁿ--khí-lâi. Tāi-pō·-hūn sī ka-têng ka-tī chè-chō, sêng-hun siâng-chāi sī chalk, chng-á-hún (磚粉), kap iâm (鹽). 1 pún 1866 nî ê Home Cyclopedia kiàn-gī sú-iōng bôa sêng hún ê chhâ-thòaⁿ (charcoal), koh thê-chhíⁿ kóng chiâⁿ-chē to̍k-mn̂g pih-hng ê khí-hún pí chhī-bīn teh bē ê siong-phín bô-khah-hó.

Kàu--liáu 1900 nî, ū-lâng kiàn-gī kā hang-pháng iōng ê soda chham chió-liōng ê hydrogen peroxide chúi-thng kiáu-kiáu chò-hóe tòng-chò khí-ko. Chhoân-hó-sè tán-beh-iōng ê khí-ko chēng 19 sè-kì tio̍h-ū, m̄-koh bô khí-hún hiah-ni̍h sî-kiâⁿ, tio̍h kàu--liáu It-chhù-tāi-chiàn khí-ko chiah chhiau-kòe khí-hún. Tī 1896 nî ê New York Chhī, hit-tong-sî ê Colgate & Company chè-chō seng-sán tē-1 ki iōng chhi̍h--ê ê nńg-koán khí-ko, tī hit chìn-chêng bô-gōa-kú ōe-ka mā chiah khai-sí sú-iōng chit-chióng nńg-kóan lâi chng-té in iû-hòa ê iû-chhái.

Tī 1950 nî-tāi, khí-ko khai-sí chham-thiam hu̍t-hòa-bu̍t. Khí-ko chham-thiam hòa-ha̍k-bu̍t ê gia̍h-tō· ê kiàn-gī kap kat-tiāⁿ, bô-kāng kok-ka ū sió-kóa-á bô-kāng. Hó-pí-kóng tāi-pō·-hūn ê Hui-chiu kok-ka lóng pí Bí-kok ū khah-lēng ê kat-tiāⁿ.

Kap sé-hoat-cheng sio-siâng, chhiúⁿ-siang ūi-tio̍h thàn-chîⁿ tī khí-ko lāi-té chham-thiⁿ ngó·-hoe-cha̍p-sek ê mi̍h-kiāⁿ, kóng hia sī ē-tit ke-thiⁿ chhùi-khí ê kiān-khong.

Chhī-bīn-siōng teh hoān-bē ê khí-ko tōa-pō·-hūn sī nńg-koán pau-chong, ah mā-ū ngē-koán ê pau-chong. Chit-chām-á ia̍h-ū khiā-ti̍t-ti̍t chhāi--ê ê pau-chong, hō·-lâng ē-khí sú-iōng koh-khah-chē ê khí-ko.

Khí-ko lóng-ē thàu-lām chi̍t-kóa-á phang-liāu, siāng-chia̍p sú-iōng ê sī kok-sek-kok-iūⁿ cha̍p-chhò ê po̍k-hō, pau-koat spearmint, peppermint, regular mint téng-téng. Ia̍h-ū kî-thaⁿ chhan-chhiūⁿ khah-ū jia̍t-tāi khì-bī ê phang-liāu chhan-chhiūⁿ kam-á, bah-kùi (cinnamon), he̍k-chiá-sī phàu-phàu-thâng (bubblegum, phah-sǹg beh bē hō· gín-á--ê), kap bô phang-liāu.

Khí-ko sī phah-sǹg beh phùi--tiāu-ê, chi̍t-kóa-á khí-ko nā thun-chia̍h siuⁿ-chē koh-sī ū-to̍k--ê, che tio̍h-sī ūi-siáⁿ-mi̍h siuⁿ sè-hàn ê gín-á bē-sái sú-iōng khí-ko he̍k-chiá-sī ài tī tōa-lâng chek-tok chi-hā sú-iōng ê goân-in.

Khí-ko tī khí-chiu-pēⁿ ê èng-iōng

Khí-chiu-pēⁿ khí-ko chú-iàu sī iōng lâi tī-liâu he̍k-sī ī-hông khí-pún-chit bín-kám, khí-hōaⁿ-iām, he̍k-sī khí-tái. In-ūi khí-khún-pan sī chō-sêng khí-chiu-pēⁿ ê chú-iàu goân-in, in-chhú khí-khún-pan ê khòng-chè soah chiâⁿ-chò ī-hông kap tī-liâu khí-chiu-pēⁿ ê tiōng-iàu hoat-tȱ. Khí-khún-pan khòng-chè ē-tit hun-chò ki-hâi-sek kap hòa-ha̍k-sèng khòng-chè 2-chióng, chit-chūn m̄-koán ī-hông he̍k-sī tī-liâu khí-chiu-pēⁿ, lóng-sī chhái-iōng ki-hâi-sek khí-khún-pan khòng-chè khah-chē, pau-koah khí-bín-á kap khí-sòaⁿ ê sú-iōng, chhiau-im-pho khí-tái koah-tû (ultrasonic scaling) kap khí-kin pau-pêⁿ-su̍t (root planing). Kan-tāⁿ tī chhiú-su̍t āu he̍k-sī te̍k-su chêng-hêng hā, pēⁿ-lâng bô-hoat-tȱ chò-hó ki-hâi-sek khí-khún-pan khòng-chè ê sî-chūn, chiah lâi phòe-ha̍p sú-iōng hòa-ha̍k-sèng ê khí-ko kap lo̍k-chhùi-chúi pang-chàn khòng-chè khí-khún-pan.

Chú-iàu sêng-hun kap chok-iōng-ki-choán

• Triclosan
• Chlorhexidine
• Cetylpyridinium chloride
• Hydrogen peroxide
• Zinc salts
• Polyvinylmethylether and maleic acid (PVM/MA) copolymer
• Potassium nitrate
• Strontium chloride

Chit-chām-á khòng-khí-khún-pan kap khí-hōaⁿ-iām siāng ū-hāu ê tī-liâu io̍h-chē sī chlorhexidine. Kin-kù si̍t-giām kap gián-kiù hián-sī, ài sú-iōng hâm 0.12% í-siōng chlorhexidine ê lo̍k-chhùi-chúi chiah-ū mó·-chióng thêng-tō· siōng ê tī-liâu hāu-kó, i tāi-iok ē-ēng-chit ek-chè 45%-55% ê khí-hōaⁿ-iām.

Bí-kok gê-i ha̍k-hōe (ADA) chia̍h-jīn ē-sái kiám-kheng khí-pún-chit bín-kám ê tī-liâu khí-ko ê phín-pâi ū Protect, Crest, Colgate kap Sensodyne. Bô jīn-hô pó-kiàn sán-phéng ē-tàng choa̍t-tùi siau-tû khí-pún-chit bín-kám-chèng, ah tāi-iok ē-ēng-chit kiám-kheng 30%-50% ê bín-kám-tō·.

Khí-chiu-pēⁿ khí-ko sú-iōng-siōng ê chù-ì sū-hāng

Khí-chiu-pēⁿ khí-ko kap lo̍k-chhùi-chúi tû-liàu hông iōng-lâi tī-liâu he̍k ū-hông khí-hōaⁿ-iām, khí-tái, kap khí-pún-chit bín-kám chi-gōa, mā ē-tàng ū-hông chiù-khí, chhùi-chhàu, kap kiám-chió khí-chiu he̍k si̍t-khí (dental implant) chhiú-sut liáu-àu ê khang-chhùi kám-jiám. Chêng-kàu-taⁿ iáu-bô tī-liâu he̍k ū-hông khí-chiu-iām ê khí-ko he̍k lo̍k-chhùi-chúi.