Hái-tiòng

Hái-tiòng (海漲), ia̍h kiò chu-ná-mih (Ji̍t-pún-gí: 津波, tsunami), Hái-ek (海溢), khí-kau-lêng (起蛟龍), kún-kau-lêng (滾蛟龍), sī chi̍t-chióng lêng-liōng chhiau-kiông, phò-hāi lêng-le̍k cha̍p-chiok tōa ê hái-éng, sī sò·-it sò·-jī ê chū-jiân chai-lân. Tng-tong hái-té hoat-seng kiông-lia̍t ê tē-tāng, tī chín-tōng-pho chok-iōng chi-hā, tōa-hái tòe leh chhia-pho̍ah-péng, hêng-sêng béng koh kiông ê kū-éng kah kông-tô, 1-éng tu 1-éng, ùi tē-tāng ê tiong-sim khu-he̍k put-tōan hiòng sì-kho·-lìn-tńg sìn-sok khok-sòaⁿ, kàu-bóe chhiau-lêng-liōng ê hái-éng chhiong-kòe hái-hōaⁿ,chhiong-chiūⁿ lio̍k-tē, kā iân-hái ê thó·-tē lóng-chóng im-liáu-liáu, chō-sêng húi-bia̍t-sèng ê chai-lān. Che to̍h-sī "hái-tiòng" (chu-ná-mih / khí-kau-lêng / kún-kau-lêng).

Bo̍k-chiân, chhan-chhiūⁿ tē-tāng, hóe-soaⁿ po̍k-hoat, hái-tiòng chit-khóan ê chū-jiân chai-hāi, kan-na ē-tàng thong-kòe koan-chhek lâi ū-hông a̍h-sī kiám-chió sún-sit, khiok-sī bô-hoat-tō· chó·-chí in ê hoat-seng.

Hái-chúi khí-kau-lêng ê tiâu-kiāⁿ

Tōa-hái hoat-seng tē-tāng ê sî, ká-sú tē-tāng ê tiong-sim-tiám kū-lī hái-té bô chhiau-kòe 50 kong-lí, jî-chhiáⁿ tē-tāng ê kui-bô· ta̍t-kàu Richter scale 6.5 kip, an-ne, to̍h-ē hoat-seng hái-tiòng.

Hái-tiòng sán-seng ê pho-tn̂g (Hôa-gí:波长) pí hái-iûⁿ siōng-tōa ê chhim-tō· koh-khah tōa, i tī hái-té ê thôan-pò· mā bē siū-tio̍h chin-tōa ê chó·-gāi, iā-to̍h-sī kóng bô-lūn hái ū lōa chhim, hái-tiòng sán-seng ê lêng-liōng lóng ē-tàng thôan-sàng chhut--khì. Chu-ná-mih tī hái-té ê thôan-sàng sok-tō· liōng-ki-iok sī múi tiám-cheng 500~1000 kong-lí. kha-tòe-kha ê 2-tīn hái-éng, siōng tōa ê kū-lī khiám-chhái ē-tàng ta̍t-kàu gō·-la̍k-pah kong-lí. Béng-éng chóng-sī ùi hái-tiong-ng ti̍t-thàu im tùi lio̍k-tē lâi, lú kīn hái-kîⁿ, hái-éng ê tòa-tô kôan-tō· lú kôan, siāng-kôan sīm-chì ū kúi-lo̍h-cha̍p bí kôan, bōe-su ná "chúi-chhiûⁿ".

Ē chhut-hiān khí-kau-lêng, sī in-ūi tē-tāng ín-hoat hái-chúi kiông-lia̍t teh kún-ká. Chit-ê sî-chūn hái-éng hām phó·-thong-sî ôan-chôan bô-sio-siâng. Phó·-thong-sî, hái-éng pho-tòng ê chhim-tō· chin iú-hān, ah hái-chúi khí-kau-lêng ê sî, sī kui khut hái teh se̍h, teh péng, hit-chióng chêng-hêng to̍h ná-chhin-chhiūⁿ to-chí-sai teh chhá-chhài, péng-lâi péng-khì, lāng-kôan lāng-ke.

Tû-liáu chū-jiân tē-tāng ē ín-khí hái-tiòng í gōa, jîn-ûi ê chúi-té he̍k-po̍k hêng-ûi mā ū khó-lêng ín-khí.

Iú-koan ê le̍k-sú kì-chài

Chôan tē-kiû lâi kóng, chu-ná-mih hoat-seng ê khu-he̍k, kí-ho· hām tē-tāng hun-pò·-tài beh kāng beh kāng. Le̍k-sú kì-chài, ū phò-hāi-sèng ê hái-tiòng tāi-iok hoat-seng kòe 260-pái, pêng-kin 6~7 nî 1-pái. Khôan-Thài-pêng-iûⁿ tē-khu siāng chia̍p hoat-seng chu-ná-mih chai-lān, tāi-iok chiàm kàu 8-siâⁿ. Ji̍t-pún sī chôan-kiû hoat-seng chu-ná-mih siāng-kài chē ê kok-ka.

Kīn nî lâi, kui-bô· khah tōa ê hái-tiòng：

2006 nî 7 goe̍h 17, Ìn-nî goā-hái koh hoat-seng 7.7-kip ê tē-tāng, hái-tiòng tī Java-tó lâm-hoāⁿ khí-soaⁿ, ū 54,000-lâng hông chhian-soá, 200-ê lâng sit-chong, chhiau-koè 525-ê lâng sí-bông.

2004 nî 12 goe̍h 26, Ìn-nî gōa hái 9-kip tōa tē-tāng ín-hoat hái-tiòng, chō-sêng 20-gōa-bān lâng sí-bông.

1998 nî 7 goe̍h, sio-liân-sòa 2-pái 7-kip hái-té tē-tāng, chō-sêng Papua Sin Guinea tāi-iok 2100 lâng bô-miā.

1992 nî 9 goe̍h, Nicaragua hoat-seng hái-tiòng.