Jia̍t-lân-jia Siâⁿ Pau-ûi-chiàn

Ji̍at-lân-jia Siâⁿ Pau-ûi Chiàn (熱蘭遮城包圍戰, Hô-lân-gí: Slag om Fort Zeelandia, Eng-gí: The Siege of Fort Zeelandia), ùi se-goân 1661 nî 5 ge̍h 30 hō khai-sí, kàu 1662 nî 2 ge̍h 1 hō ûi-chí, sī Tēⁿ Sêng-kong ê pō͘-tūi pau-ûi Ji̍at-lân-jia Siâⁿ Hô-lân lâng ê chi̍t-tiûⁿ ûi-siâⁿ chiàn. I kiat-sok Hô-lân Tang-ìn-tō͘ Kong-si tī Tâi-oân ê thóng-tī, Tang-lêng-kok ê thóng-tī ùi chiah khai-sí. Tâi-oân le̍k-sú ha̍k-chiá Lô͘ Kiàn-êng (盧建榮) kóng chit kiāⁿ tāi-chì sī "chi̍t-tiûⁿ koat-tēng Tâi-oân chi-āu 400 nî miā-ūn ê chiàn-cheng".[1]

Jia̍t-lân-jia Siâⁿ Pau-ûi Chiàn

Hô-lân-lâng kiàn ê Tâi-oân Jia̍t-lân-jia Siâⁿ
Sî-kan1661 nî 3 goe̍h 30 ji̍t - 1662 nî 2 goe̍h 1 ji̍t
Tē-tiám
kin-á-ji̍t Tâi-oân ê Tâi-lâm
Kiat-kó Tēⁿ Sêng-kong chiàm-léng Tâi-oân, kiàn-li̍p Tang-lêng-kok.
Kau-chiàn-hong
Tang-lêng-kok O-lân Liân-ha̍p Tang Ìn-tō͘ Kong-si
Chí-hui-koaⁿ kap léng-tō-chiá
Tēⁿ Sêng-kong Frederick Coyett Tâu-hâng
Peng-le̍k
25,000 1,200
Sí-siong
9000 lâng sí 1,600 lâng sí
17 sè-kí ūi ê Tâi-oân Jia̍t-lân-jia Siâⁿ

Thâu-sū siu-kái

Siông-sè chhiáⁿ khoàⁿ: Bêng-Hô Chhiong-tu̍t

Hô-lân lâng 1623 nî kàu 1624 nî tī Pescadores ê chiàn-tàu tiong su hō͘ Bêng-kun, lō͘-bé koh-chài tī Liāu-lô-oan Hái-chiàn tiong su hō͘ Tēⁿ Sêng-kong ê lāu-pē, Tēⁿ Chi-liông.

Tēⁿ-kun ê Chún-pī siu-kái

1659 nî, tī kong-kek Lâm-kiaⁿ sit-pāi í-āu, Tēⁿ Sêng-kong kám-kak Chheng-kok tī tāi-lio̍k ê thóng-tī í-keng chin ún-tēng ah, jî-chhiáⁿ i ê pō͘-tūi su-iàu pó͘-kip kah jîn-le̍k. I khai-sí chek-ke̍k chhē sek-ha̍p chòe i pún-iâⁿ ê só͘-chāi. Bô-lōa-kú, chi̍t-ê kiò Hô Pin ê tī Hô-lân Tâi-oân chòe-kang ê lâng, in-ūi khiàm-siàu, cháu khì Tēⁿ Sêng-kong tī Ē-mn̂g ê pún-iâⁿ, tùi i hiàn-siōng chit-tiuⁿ Tâi-oân ê tē-tô͘.[2]

Hô-lân Tang Ìn-tō͘ Kong-si ê Chún-pī siu-kái

Kàu 1632 nî, Hô-lân lâng í-keng tī chi̍t-ê kiò Tayoan (Tâi-oân, 大員, tī hiān-chhú-sî ê Tâi-lâm An-pêng-khu) ê poàn-tó kiàn-li̍p i ê kù-tiám, kah Tâi-oân-tó keh Tâi-kang Lāi-hái tùi khòaⁿ. Hô-lân lâng ê bú-chong pau-koat nn̄g chō hái-oan piⁿ-á ê siâⁿ-pó. Chi̍t-ê sī ū chin-chōe chàn piah-tó͘ ê Jia̍t-lân-jia Siâⁿ (熱蘭遮城), khí tī hái-oan ê ji̍p-kháu; i sī Hô-lân lâng chú-iàu ê bú-chong. Lēng-gōa chi̍t chō sī Phó͘-lô-bîn-jia Siâⁿ (普羅民遮城), chi̍t chō tī hái-oan lāi ū piah-tó͘ ê koán-lí ēng kiàn-tiok, khah-sòe thâu-chêng hit chō. Tang Ìn-tō͘ Kong-si Tâi-oân chóng-tok Frederick Coyett, kah 1000 lâng chù-chat tī Jia̍t-lân-jia Siâⁿ; i ê ē-si Valentyn léng-tō 500 lâng siú-pī Phó͘-lô-bîn-jia Siâⁿ.

Ûi-siâⁿ siu-kái

 
Chiàn-tàu ê kè-thêng
 
Jia̍t-lân-jia Siâⁿ ê Tâu-hâng
 
Hô-lân chèng-hú kah Tēⁿ Sêng-kong 1662 nî ê hô-iok. [3][4]

Tēⁿ Sêng-kong kah i ê lām-tūi 1661 nî 3 ge̍h 23 hō ùi Kim-mn̂g chhut-hoat. I ê lām-tūi pau-koat kúi-pah chiah kok-chióng tōa-sòe ê chûn, chûn téng ū chha-put-to 2 5000 lâng ê peng kah chúi-siú. In keh-tńg-kang kàu Phîⁿ-ô͘, tiàm hiah chù-chat tām-po̍h-á lâng siú-pī, jiân-āu tī 3 ge̍h 30 hō koh-chài khí-phâng. Lām-tūi tī 4 ge̍h 2 hō kàu Tayoan, jiân-āu, m̄-pat hō͘ Hô-lân lâng hoat-hiān, nǹg-kè chit-tiâu chhián ê chúi-tō, tī hái-oan lāi ê Lo̍k-ní-mn̂g (鹿耳門, Hô-lân-gí: Lakjemuyse) teng-lio̍k. [5]

Tēⁿ Sêng-kong ū chhiong-chiok ê tōa-kòng kah kun-hóe, jî-chhiáⁿ koh-ū nn̄g-ê ē-hiáu ēng hé-chhèng ê, chi-chêng hāu-tiong Hô-lân ê Hui-chiu-è lô͘ -lē. In tī chiàn-tàu tiong hō͘ Hô-lân lâng sún-sit chhám-tiōng. [6] Tēⁿ Sêng-kong ê pō͘-tūi chhēng thih-kah, chhiú lāi m̄-sī gia̍h siang-chhiú tōa-kiàm, tō-sī chi̍t chhiú gia̍h tún chi̍t chhiú gia̍h kiàm, nā-bô tō-sī ēng keng-chìⁿ ê. Kiàm-peng sī chún-pī tī the̍h tún ê peng chiong te̍k-jîn hông-sòaⁿ thiah-khui (in-ūi Tēⁿ Sêng-kong bô khiâ-peng só͘-í chí-hó án-ni chòe) í-āu tùi cháu--khì ê te̍k-kun chìn-hêng tó͘-sat ê. [7]

Kong-kek pō͘-tūi liân-mi khai-sí ûi Phó͘-lô-bîn-jia Siâⁿ siâⁿ. Valentyn oân-choân bô chún-pī, in-ūi chiàu-kóng Phó͘-lô-bîn-jia Siâⁿ ū Jia̍t-lân-jia Siâⁿ pó-hō͘. Bīn-tùi ū ap-tó-sèng sò͘-liōng ê te̍k-kun, Valentyn chí-hó tī 4 ge̍h 4 hō tâu-hâng. 3 ji̍t í-āu, Tēⁿ Sêng-kong khai-sí pau-ûi Jia̍t-lân-jia Siâⁿ, jî-chhiáⁿ phài chi-chêng lia̍h-tio̍h ê Hô-lân thoân-kàu-sū Hoān-bû-jû-khu (范無如區, Hô-lân-gí: Antonius Hambroek) ji̍p-siâⁿ khì khǹg Hô-lân lâng tâu-hâng. Hoān-bû-jû-khu ji̍p-siâⁿ āu tian-tò iau-kiû Hô-lân lâng mài tâu-hâng, tńg-khì Tēⁿ Sêng-kong ê iâⁿ í-āu hō͘ in chhú-koat. Tēⁿ Sêng-kong kiò i ê phàu-peng ēng 28 châng tōa-kóng chà hit-chō siâⁿ-pó. [8]

Tēⁿ Sêng-kong ê lām-tūi khai-sí tōa-kui-bô͘ hong-chà siâⁿ-pó; teng-lio̍k pō͘-tūi siūⁿ-beh chhiong-kek siâⁿ-pó, tān-sī siong-bông chhám-tiōng, chí-hó thè--tńg-lâi. Tēⁿ Sêng-kong in-chhú ōaⁿ chiàn-su̍t, pau-ûi siâⁿ-pó m̄ chìn-kong. 5 ge̍h 28 hō, ûi-siâⁿ ê siau-sit thoân khì Batavia, kong-si koat-tēng phài chi̍t-ki 10 tiâu chûn kah 700 ūi chúi-siú ê lām-tūi chiong siâⁿ-pó toa̍t--tò-lâi. Chit-ki lām-tūi 7 ge̍h 5 hō kàu, jiân-āu kah Tēⁿ Sêng-kong ê lām-tūi ū sió-kui-bô͘ ê tùi-sī.

7 ge̍h 23 hō, nn̄g-pêng khai-sí sio-phah. Hô-lân lām-tūi siūⁿ-beh chhiong-chhut hong-só, tān-sī hō͘ Tēⁿ-kun lām-tūi chó͘-chí. Chit-tiûⁿ sió kui-bô͘ ê kau-chiàn chi-āu, Hô-lân lām-tūi ū nn̄g-chiah chûn bi̍t lo̍h-khì chúi-té, saⁿ-chiah sió-chûn hō͘-lâng lia̍h-khì, 130 lâng sí-bông, chí-hó thiat-thè. 10 ge̍h Hô-lân lâng koh-chài chhì-tio̍h beh phò-hoāi pau-ûi, tān-sī hō͘ ûi-siâⁿ pō͘-tūi kek-thè. Chit-tiûⁿ sèng-lī, kah ùi hō͘ Hô-lân lâng ûi-khì ê Ji̍t-ní-bān kò͘-iông peng hiah lâi ê siâⁿ-pó lāi sū-khì kē ê siau-sit tàu-tīn, hō͘ Tēⁿ Sêng-kong koat-tēng tī 12 ge̍h tùi siâⁿ-pó chìn-hêng chòe-āu chi̍t-pái sit-pāi ê kong-kek. [9]

Kun-kù Coyett tī ûi-siâⁿ í-āu siá ê ūi ka-kī piān-hō͘ ê kì-lio̍k, tī 1662 nî 1 ge̍h, chi̍t-ūi miâ kiò Hans Jurgen Radis ê Hô-lân pōe-poān-chiá tùi Tēⁿ Sêng-kong thê-kiong liáu chit-tiâu án-chóaⁿ ùi chi̍t-ê in hut-sī ê tiau-pó lâi chiàm-niá kui-ê siâⁿ-pó ê chin iàu-hāi ê kiàn-gī. Tēⁿ Sêng-kong thiaⁿ i ê kiàn-gī, chi̍t-kang í-āu, hit-ê tiau-pó hō͘ in chiàm-niá. [9][10] Chit-tiâu koan-û Hô-lân pōe-poān-chiá ê kì-lio̍k kan-na tī Coyett ê hôe-ek-lio̍k tiong chhut-hiān, tī tn̂g-lâng chiah chhē-bô.

1662 nî 1 ge̍h 12 hō, Tēⁿ Sêng-kong ê lām-tūi koh-chài khai-sí hong-chà, siâng-sî teng-lio̍k ê pō͘-tūi chún-pī koh-chài khai-sí kong-kek. In-ūi pó͘-kip lú lâi lú chió, jî-chhiáⁿ kun-pún bô cheng-oān ê hi-bāng, Coyett chòe-āu seng pe̍h-kî, kah Tēⁿ Sêng-kong chham-siông tâu-hâng ê tiâu-kiāⁿ. 2 ge̍h 1 hō tâu-hâng oân-sêng, chhun-ê Tang Ìn-tō͘ Kong-si jîn-oân tī 2 ge̍h 17 hō lî-khui Tâi-oân. Só͘-ū lâng lóng ē-tàng the̍h-tio̍h in ê châi-sán kah ū-kàu ê pó͘-kip lî-khui.

Tâi-oân Goân-chū-bîn siu-kái

Tī 1652 nî Koeh Hoâi-it Sū-kiāⁿ (郭懷一事件) tiong kā Hô-lân-lâng tàu-saⁿ-kāng phah tn̂g-lâng ê Tâi-oân goân-chū-bîn pō͘-lo̍k chit-pái tian-tò kah Tēⁿ Sêng-kong tàu-tīn phah Hô-lân lâng--ah. [11] Sinkan lâng tī Tēⁿ Sêng-kong tùi in thê-kiong pó-hō͘ í-āu ka-ji̍p Tēⁿ-kun, tī chhú-koat Hô-lân lâng sî thâi-thâu. Tī 1661 nî 5 ge̍h 17 hō, Chiân-sòaⁿ ê Pêⁿ-po͘-cho̍k kah Ko-soaⁿ-cho̍k mā tâu-hâng Tēⁿ-kun. Ūi khèng-chiok in put-chài su-iàu chiap-siū Hô-lân lâng ê kàu-io̍k, in khì lia̍h hô-lân-lâng, thâi in ê thâu, jî-chhiáⁿ chiong in ê ki-tok-kàu kà-chheh hìⁿ-sak. [12]

Kiat-kó siu-kái

 
Tēⁿ Sêng-kong kah Hô-lân tāi-piáu ê tâng-siōng, tī Chhiah-khàm-lâu, iā tō-sī Phó͘-lô-bîn-jia Siâⁿ (普羅民遮城)

Kàu Jakarta í-āu, Coyett hō͘ lâng koaiⁿ ji̍p-khì kaⁿ-lô lāi-tóe 3 nî, in-ūi sit-khì kù-tiám kah tin-kùi mi̍h-kiāⁿ hông sio-kò poān-kok-chōe. Kiat-kó i hō͘ lâng sià-bián, m̄-koh liû-hòng khì Banda kûn-tó siōng tang-hong ê Rosengain-tó. Chòe-āu in-ūi in ka-cho̍k kah pêng-iú kiông-le̍k iû-soeh, i tī 1674 nî hông sek-hòng. 1675 nî I chhut-pán liáu chi̍t-pún kiò Ûi-sit ê Tâi-oân (Hô-lân-gí: 't Verwaerloosde Formosa) ê chheh. Tī chheh-lāi i ūi ka-kī tī Tâi-oân ê hêng-ûi piān-hō͘, chek-pī kong-si hut-sī i su-iàu oān-chō͘ ê chhéng-kiû.

Sit-khì tī Tâi-oân ê kù-tiám í-āu, Tang Ìn-tō͘ Kong-si ū chin-chōe-pái siūⁿ-beh tiông-sin chiàm-niá Jia̍t-lân-jia Siâⁿ, sīm-chì kah Chheng-kok liân-bêng lâi kah Tēⁿ-kun lām-tūi sio-phah. I chiàm-niá pak Tâi-oân ê Ke-lang, tān-sī in-ūi bu̍t-chu ūn-su khùn-lân, jî-chhiáⁿ Chheng-kok lām-tūi tī Tēⁿ-kun láu-liān ê chúi-siú hiah sit-pāi chin-chōe-táu, chí-hó hòng-khì chit-ê só͘-chāi.

Hô-lân Kaⁿ-siû siu-kái

 
1635 nî Jia̍t-lân-jia Siâⁿ ê ūi-tô͘. Lâi-chū Hô-lân Hague Kok-ka Tóng-àn-koán.

Ûi-siâⁿ sî Tēⁿ-kun chiong Hô-lân cha-bó͘-lâng kah gín-á koaiⁿ-ji̍p-khì kaⁿ-lô. Hô-lân thoân-kàu-sū Hoān-bû-jû-khu, in bó͘ kah in nn̄g-ê cha-bó͘-kiáⁿ tō tī kî-tiong. Tēⁿ Sêng-kong phài Hoān-bû-jû-khu khì Jia̍t-lân-jia Siâⁿ, iau-kiû i khì soeh-ho̍k Hô-lân-lâng tâu-hâng, nā-bô tō tī i tńg-lâi sî-chūn chiong i thâi-sí. Hoān-bû-jû-khu ji̍p-khì chit-chō ū i lēng-gōa nn̄g-ê cha-bó͘-kiáⁿ ê siâⁿ-pó, kiò in mài tâu-hâng, jiân-āu tńg-khì Tēⁿ Sêng-kong ê iâⁿ. I hō͘ Tēⁿ Sêng-kong thâi-thâu, jî-chhiáⁿ tī Tēⁿ-kun lāi-tóe ū iâu-giân kóng Hô-lân-lâng kó͘-lē Tâi-oân goân-chū-bîn thâi tn̂g-lâng, só͘-í ūi-liáu pò-oan, Tēⁿ Sêng-kong bēng-lēng tōa-kui-bô͘ thâi kaⁿ-lô tiong ê Hô-lân ta-po͘-lâng. Chhun-ê Hô-lân cha-bó͘-lâng kah gín-á koaiⁿ chòe kaⁿ-siû. Ū iâu-giân kóng Tēⁿ Sêng-kong chhōa Hoān-bû-jû-khu ê sòe-hàn cha-bó͘-kiáⁿ chòe sòe-î[13][14][15] , jî-chhiáⁿ Hô-lân cha-bó͘-lâng lóng bōe hō͘ Tēⁿ-kun ê peng, chhōa chòe bó͘. Hô-lân siâⁿ-pó ê ji̍t-kì tō ū kóng "siōng-hó ê (cha-bó͘) lâu hō͘ tiúⁿ-koaⁿ, chhun-ê bōe hō͘ peng".

Chham-chiàu siu-kái

Su-chì siu-kái

Chù-kha siu-kái

  1. 盧建榮 (1999). 入侵台灣:烽火家國四百年 (ēng Hôa-gí). Taipei: 麥田出版. ISBN 957708916X. 
  2. Andrade (2008), §15.
  3. "Treaty between Koxinga and the Dutch Government". www.taiwandocuments.org. 
  4. Coyett (1903), pp. 455-456.
  5. Campbell (1903), p. 544.
  6. Coyett (1903), p. 421.
  7. Lach & Kley (1998), pp. 18-21.
  8. Davidson (1903), p. 38.
  9. 9.0 9.1 Andrade (2008).
  10. Struve (1998), p. 232.
  11. Covell, Ralph R. (1998). Pentecost of the Hills in Taiwan: The Christian Faith Among the Original Inhabitants (illustrated pán.). Hope Publishing House. pp. 96–97. ISBN 0932727905. December 10, 2014 khòaⁿ--ê. 
  12. Hsin-Hui, Chiu (2008). The Colonial 'civilizing Process' in Dutch Formosa: 1624 - 1662. Volume 10 of TANAP monographs on the history of the Asian-European interaction (illustrated pán.). BRILL. p. 222. ISBN 900416507X. December 10, 2014 khòaⁿ--ê. 
  13. Moffett, Samuel H. (1998). A History of Christianity in Asia: 1500-1900. Bishop Henry McNeal Turner Studies in North American Black Religion Series. Volume 2 of A History of Christianity in Asia: 1500-1900. Volume 2 (2, illustrated, reprint pán.). Orbis Books. p. 222. ISBN 1570754500. December 10, 2014 khòaⁿ--ê. 
  14. Moffett, Samuel H. (2005). A history of Christianity in Asia, Volume 2 (2 pán.). Orbis Books. p. 222. ISBN 1570754500. December 10, 2014 khòaⁿ--ê. 
  15. Free China Review, Volume 11. W.Y. Tsao. 1961. p. 54. December 10, 2014 khòaⁿ--ê. 

Siong-koan sû-tiâu siu-kái

Gōa-pō· liân-kiat siu-kái