Se-pan-gâ Tè-kok

Se-pan-gâ Tè-kok (Se-pan-gâ-gí: Imperio Español) á Se-pan-gâ Si̍t-bîn Tè-kok (Se-pan-gâ-gí: Imperio colonial español) sī sè-kài siōng tē-it phoe chin-chiàⁿ ì-gī ê choân-kiû tè-kok kap si̍t-bîn tè-kok chi-it, mā iā-sī sè-kài le̍k-sú siōng toā ê tè-kok chi-it, pī jīn-ûi sī thâu-chi̍t-ê ji̍t-put-lo̍h tè-kok.

Le̍k-sú

16 sè-kí tiong, Se-pan-gâ kap Phû-tô-gê sī Au-chiu khoân-kiû thàm-hiám kap si̍t-bîn khok-tiong ê sian-khu, pēng tī koh toā hái-iûⁿ khai-thok bō͘-e̍k lō͘-soàⁿ, tì-sú bō͘-e̍k hoân-êng, lō͘-soàⁿ tùi se-pan-gâ hoâiⁿ khoà tāi-se-iûⁿ tio̍h bí-chiu, tùi ba̍k pìn ko hoâiⁿ khoà thài-pêng-iûⁿ, keng-húi lu̍t khûn eh pián-F-a. Se-pan-gâ cheng-ho̍k chiá chhui-húi liáu o siⁿ te̍k khek, ìn ka tè-kok kap má ngá bûn-bêng, pēng-tùi lâm pak-bí-chiu toā phiàn léng-thó͘ ióng-iú soan-chheng. hit-ê sî-chūn, pîn tio̍h kî keng-giām chhiong-chiok ê hái-kun, se-pan-gâ tè-kok chheng-pà hái-iûⁿ; pîn tio̍h kî kiaⁿ-lâng, hùn-liān ū sò͘ ê pō͘-peng hong-tīn (Tercio) , i chú-cháiⁿ au-chiu chiàn-tiûⁿ. Se-pan-gâ tī 16 tio̍h 17 sè-kí keng keng-le̍k i ê bûn-hoà n̂g-kim nî-tāi.

16 sè-kí tiong-kî khai-sí, Se-pan-gâ Ha-pò͘-su-pó Ông-tiâu lī-iōng bí-chiu chhái-khòng só͘-tek ê kim-gûn chhú-tit koh khah chē kun-hùi, í èng-hù tī au-chiu kap pak-hui ê tn̂g-kî chiàn-cheng. se-pan-gâ tùi-1580 nî kiam pèng phû-tô-gê tè-kok (tī 1640 nî sit--khì) khai-sí, it-ti̍t î-chhî sè-siōng siōng toā--ê tè-kok, ti̍t tio̍h-19 sè-kí sòng-sit bí-chiu si̍t-bîn-tē, chiong hō͘ i tùi-1640 nî-tāi khai-sí tī kun-sū kap keng-chè liân hoan tú tio̍h pho-chiat. Chèng-tong se-pan-gâ in kiàn-li̍p tè-kok á bīn-tùi sin chhèng-kok-cho̍k khùn-kéng kap thòng-khó͘, I-ê su-sióng ka tī chū-jiân hoat, chú-koân, kok-chè-hoat, chiàn-cheng kap keng-chè kiàn-kò͘ liáu chi̍t-koá-siōng chá ê hiān-tāi su-sióng. kî iú-koan su-sióng ha̍k-phài thóng-chheng choè sat la-bān-kha̍h ha̍k-phài. In sīm-chì hoâi-gî Tè-kok chú-gī ê chèng-thóng.

Se-pan-gâ kap tùi-te̍k kok-ka kè-sio̍k tò͘-cheng, ín-khí léng-thó͘, bō͘-e̍k kap chong-kàu chhiong-tu̍t, lóng tì-sú se-pan-gâ kok-le̍k tī 17 sè-kí tiong ia̍p khai-sí ku̍t-lo̍h. Tī Tē-tiong-hái, i kap Ò-si-bān tè-kok chiàn-sū pîn-hoân; tīau-chiu tāi-lio̍k, Hoat-kok chiām-chiām piàn kah kiông-tāi; tī hái-goā, se-pan-gâ tāi-seng kap phû-tô-gê kēng-cheng, liáu āu-lâi ê tùi-chhiú pau-koat Eng-kek-lân kap Hô-lân. Jî-chhiáⁿ, Eng, Hoat, Hô sam-kok chi-chhî hái-siōng chhiúⁿ-kiap, se-pan-gâ tī kî léng-thó͘ koè-tō͘ tōng-iōng kun-le̍k, chèng-hú tham-u chim-chhu giâm-tiōng í-ki̍p kun-hùi tì-sú keng-chè thêng-tùn, choè-chiong tì-sú tè-kok ê soe-lo̍h.

1713-nî ê o͘ -tek-leh-ki hô-iok hō͘ Se-pan-gâ sit-khì tī Ì-tāi-lī kap kē-toē kok-ka ê sēng-û léng-thó͘, chiong-kî-boé kiat-sok loh kî au-lio̍k tè-kok. Se-pan-gâ liáu-āu ê chêng-hóng tńg-hó, ē-sái kóng sī tī Au-chiu chèng-tī it-ti̍t chí put-kò sī chi̍t ê nn̄g-lâu kok-ka.

M̄-koh, se-pan-gâ it-ti̍t î-chhî pēng khok-tiong kî si̍t-bîn tè-kok. Á-tio̍h liáu 19 sè-kí, poàn-tó chiàn-cheng ê chhiong kek ín-khí úi-lāi-sūi-lah kap pa-lá-kui soan-pò͘ to̍k-li̍p (1811-nî) . Toè liáu-āu hoat-seng ê kek-bēng hō͘ se-pan-gâ sòng-sit tī ka-le̍k pí hái hū-kīn ê si̍t-bîn-tē. Se-pan-gâ Tè-kok tī Ka-le̍k-pí-hái (Se-sio̍k Kó͘-pa kap Se-sio̍k Pho-to-lê-kok) , A-chiu (sai sio̍k hui-lu̍t-pin) kap Tāi-iûⁿ-chiu (sai sio̍k koan-tó, sai chiok-bi̍t khek lô nî se-a, sai chiok-pe̍h-liû kap sai sio̍k pak-bé lí a la̍p kûn-tó) lóng pó-liû siong-tong chē ê léng-thó͘, ti̍t tio̍h-1898 nî ê Bí-se Chiàn-cheng. Se-pan-gâ koa-pun hui-chiu só͘-tek hui-siông siàu, pau-koat sai sio̍k mô͘-lo̍k-ko, sai sio̍k kúi-lāi-a kap sai sio̍k soah ha lah, hun-pia̍t ti̍t tio̍h-1956, 68 kap 75 nî. Kàu chit-má, kan-taⁿ uì-tī pak-hui iân-hoāⁿ ê ka ná lī kûn-tó, hiu ta̍t, mûi-lī-lī-a kap kî-thaⁿ chú-koân-tē iah-koh lē-sio̍k-tī Se-pan-gâ.