Tì-sek châi-sán-koân
Tì-sek châi-sán-koân (智識財產權) he̍k-chiá tì-hūi châi-sán khoân (智慧財產權) (Eng-gí: intellectual property), sī chi̍t-chióng châi-sán, pau-koat tio̍h jîn-lūi tì-hūi ê bû-hêng chhòng-chok. Tì-sek châi-sán khoân ū chin-chē chióng-lūi, ū-chi̍t-kóa kok-ka ē pí pat-ê kok-ka sêng-jīn koh-khah chē chióng ê chióng-lūi. Tang-tiong khah ū-miâ ê chióng-lūi sī tù-chok khoân (pán-khoân), choan-lī, siong-phiau kah êng-gia̍p pì-bi̍t. Tì-sek châi-sán khoân ê chá-kî khài-liām tī Lô-má sî-tāi tio̍h khòaⁿ-ē-tio̍h ah, iáu-m̄-koh hiān-tāi ê tì-sek châi-sán khoân khài-liām sī tùi 17 sè-kí kah 18 sè-kí ê Eng-lân khai-sí hoat-tián--ê. Ài kàu 20 sè-kí, sè-kài kok-kok chiah kah tì-sek châi-sán la̍p-ji̍p hoat-lu̍t thé-hē tiong.
Tì-sek châi-sán khoân hoat ê bo̍k-tek sī-beh kó͘-lē lâng khì hoat-tián kok-chióng hêng-sek ê tì-sek châi-sán. Ūi-tio̍h ta̍t-sêng chit-ê bo̍k-phiau, nā-sī jîn-lūi he̍k-chiá siong-gia̍p ū chhòng-chō tì-sek châi-sán, hoat-lu̍t ē pó-chiòng in só͘-iú he̍k-chiá sú-iōng chit-ê châi-sán ê khoân-lī, ū-tang-sî-á mā-ē ū sî-kan ê hān-chè. Chit-khoán chò-hoat sán-seng chhòng-chō tì-sek châi-sán ê iú-in, in-ūi ta̍k-ke ē-sái ēng tì-sek châi-sán khì sán-seng lī-ek. Ēng thê-kiong keng-chè iú-in ê hong-sek, hi-bāng ē-sái chō-sêng chhì-kek chhòng-sin kah tùi kho-ki chìn-pō͘ ū kòng-hiàn ê hāu-kó. Hāu-kó ê hó-bái tio̍h ài khòaⁿ hoat-lu̍t tùi chhòng-chok-chiá ê pó-hō͘ ū gōa-hó.
Tì-sek châi-sán kah thoân-thóng ê châi-sán siōng-tōa ê chha-ī, sī tì-sek châi-sán pèng-bô kò͘-tēng ê hêng-thé. Tì-sek châi-sán bē-sái hun-koah, jî-chhiáⁿ bô-lūn gōa-chē-lâng sú-iōng tì-sek châi-sán, châi-sán ê sò͘-liōng kah kè-ta̍t mā bē kiám-chió. Tì-sek châi-sán koh-ū chi̍t-ê giâm-tiōng ê būn-tê, tio̍h-sī só͘-iú-chiá bô-hoat-tō͘ ū-hāu khòng-chè kî-thaⁿ lâng hok-chè he̍k-chiá ēng khah-ke ê kè-siàu bē--chhut-khì. Beh jû-hô chi̍t-hong-bīn thê-kiong ū-la̍t ê hoat-lu̍t pó-chiòng, hō͘ ta̍k-ke ū tōng-ki khì chhòng-chok, chi̍t-hong-bīn koh ài kiam-kò͘ siong-phín ê chū-iû liû-thong, sī hiān-tāi tì-sek châi-sán khoân hoat ê tiōng-iàu khò-tê.
Le̍k-sú
siu-kái
Chū jîn-lūi ū le̍k-sú kì-lo̍k í-lâi, tiāⁿ-tiāⁿ ē-sái khòaⁿ-tio̍h kok-kok pó-hō͘ ka-kī siong-gia̍p ia̍h-sī kang-gia̍p chè-chō pì-bi̍t ê chêng-hêng. Pí-jû kó͘-tāi Tiong-kok tio̍h kìm-chí chè-chō hûi-á ê ki-su̍t liû-thoân chhut--khì.
Hiān-tāi lī-iōng hoat-lu̍t pó-hō͘ tì-sek châi-sán ê chò-hoat, lâi-chū se-hong. Siōng kó͘-chá pó-hō͘ tì-sek châi-sán khoân ê hoat-lu̍t chhut-hiān tī Eng-kok. 1624 nî ê lóng-toān hoat-àn (Statute of Monopolies) kah 1710 nî ê Anne hoat-àn (Statute of Anne) pó-chiong choan-lī kah tù-chok, pī jīn-ûi sī tē-it-pái chhut-hiān tio̍h tì-sek châi-sán ê khài-liām.
19 sè-kí ê Eng-kok kah Tek-kok, tû-liáu bān-bān-á khai-sí ū khah bêng-khak ê khài-liām í-gōa, tī chèng-sek ê bûn-su chi-tiong, mā khai-sí sú-iōng chit-ê bêng-sû.
Chìn-ji̍p 20 sè-kí liáu-āu, tòe-tio̍h liân-ha̍p-kok kah sè-kài bō͘-e̍k cho͘-chit iau-kiû hōe-oân kok chun-siú siong-koan ê pó-chiong tì-sek châi-sán khoân tiâu-iok, tì-sek châi-sán khoân ê khài-liām tī kok-kok siū-tio̍h tiōng-sī.
Tì-sek châi-sán khoân ê chióng-lūi
siu-kái- Choan-lī (patent)
- Tù-chok (copyright)
- Kang-gia̍p siat-kè (industrial design right)
- Si̍t-bu̍t sin phín-chéng (plant variety)
- Siong-phiau (trademark)
- Siong-gia̍p gōa-koan (trade dress)
- Siong-gia̍p pì-bi̍t (trade secret)
- Chek-thé tiān-lō͘ tiān-lō͘ pò͘-kio̍k (integrated circuit layout)