Sò͘-ha̍k siōng, tn̂g-ko-îⁿ (Hàn-jī: 長篙圓; tn̂g-tu-îⁿ; Eng-gí: ellipse) sī chi̍t khoán pêⁿ-bīn khiok-sòaⁿ, i ûi-tio̍h nn̄g-ê chiau-tiám (Hàn-jī: 焦點; Eng-gí: focus), tì-sú só͘-ū tī khiok-sòaⁿ téng-koân ê tiám, kàu nn̄g-ê chiau-tiám kī-lī ê chóng-hô lóng kò͘-tēng. Tn̂g-ko-îⁿ khiā-sǹg-kóng sī chi̍t chióng píⁿ-píⁿ ê îⁿ-hêng, a îⁿ-hêng khiā-sǹg-kóng sī chi̍t chióng te̍k-sû ê tn̂g-ko-îⁿ, in-ūi îⁿ-hêng ê nn̄g-ê chiau-tiám sī tha̍h chò-hóe ·ê. Kóng chi̍t ê tn̂g-ko-îⁿ ū góa píⁿ ê thêng-tō͘ kiò-chò lī-sim-lu̍t (Hàn-jī: 離心率; Eng-gí: eccentricity), chit-ê siàu ê hoān-ûi sī tùi (oân-choân bô píⁿ, tiō-sī îⁿ-hêng, che sī chi̍t ê chì-ke̍k chōng-hóng) it-ti̍t kàu (píⁿ kàu chīn-pōng, che mā sī chi̍t ê chì-ke̍k chōng-hóng; m̄-koh che i í-keng m̄ sī tn̂g-ko-îⁿ, soah chiâⁿ-chò khian-sòaⁿ ·ah.)

Tn̂g-ko-îⁿ tī bu̍t-lí-ha̍k, thian-bûn-ha̍k, kap kang-têng-ha̍k lóng chin chiap ū lō͘-ēng. Phì-lūn-kóng, tī lán Thài-iông-hē lāi-té, múi chi̍t lia̍p he̍k-chhiⁿ ê kúi-tō lóng chha-put-to sī tn̂g-ko-îⁿ, jî-chhiáⁿ ji̍t-thâu tiō-sī tiám tī kî-tiong chi̍t ê chiau-tiám (kóng khah cheng-khak ·leh, ji̍t-thâu kap he̍k-chhiⁿ ha̍p chò chi̍t cho͘ hē-thóng ê sî, kúi-tō ê chiau-tiám tiō-sī tī-teh in tiōng-sim ê só͘-chāi. Che mā sī Kepler tē-it tēng-lu̍t teh kóng ·ê.

Miâ-chheng siu-kái

Tn̂g-ko-îⁿ ê Eng-gí ellipse sī tùi Hi-lia̍p-gí ἔλλειψις (élleipsis, “so͘-hut”) lâi ·ê, che sī kó͘-chá Hi-lia̍p sò͘-ha̍k-ka Apollonius tī i ê chheh Conics lāi-té hoat-bêng ·ê.

Tī Tâi-gí, tn̂g-ko-îⁿ ū chē-chē chióng kóng-hoat, pau-koat Hàn-jī-sû thó-îⁿ (橢圓),[1] koh ū ah-nn̄g-hêng (鴨卵形), io-chí-hoān (腰子範), ke-nn̄g-hêng (雞卵形), ti-io-hêng (豬腰形), ti-io-hoān (豬腰範), kap tn̂g-tu-îⁿ (長株圓), chhó-kan-ná-hêng (草橄欖形) téng-téng.[2] Chóng-·sī chia ê sû-lūi iáu bô phiau-chún ê kóng-hoat.

Tī khut-chhioh-kak chō-piau-hē siu-kái

Phiau-chún hong-têng-sek siu-kái

Tn̂g-ko-îⁿ tī khut-chhioh-kak chō-piau-hē ê phiau-chún hêng-sek sī kā tn̂g-ko-îⁿ ê tiong-ng kǹg tī goân-tiám, the x te̍k sī chú-iàu-te̍k, jî-chhiáⁿ

chiau-tiám sī   kap  ,
tèng-tiám sī   kap  .

Tùi jīm-hô chi̍t ê tiám  , i kàu kî-tiong chi̍t ê chiau-tiám   ê kī-lī is  , kàu lēng-gōa chi̍t ê chiau-tiám   ê kī-lī is  . Só͘-í kiàn-pái nā-sī ū chi̍t ê tiám   hû-ha̍p

 

ê sî, chit ê tiám tiō tiám tī tn̂g-ko-îⁿ ê téng-koân. Lán nā kā téng-koân hit chi̍t sek chò chi̍t-kóa sek-tòng ê pêng-hong, kā kin-hō the̍h-tiāu, koh sú-iōng    (kòaⁿ piⁿ-·á ê tô͘), kàu-bóe tiō ē tàu-chhut tn̂g-ko-îⁿ ê phiau-chún hong-têng-sek:

 

Lán mā sī ē-sái khì chhōe y ê kái, tiō-sī:

 

It-poaⁿ hêng-sek siu-kái

Kái-sek kí-hô-ha̍k tiong, tn̂g-ko-îⁿ sī chi̍t khoân jî-chhú hêng-sek. Tī hui-thòe-hòa ê chōng-hóng chi-hā, khut-chhioh-kak chō-piau pêⁿ-bīn téng-koân ê tiám   ê boán-chiok chit ê bô-bêng-hián ê hong-têng-sek:[3][4]

 

kî-tiong it-tēng ài ū  

Chham-sò͘ siu-kái

  • Tn̂g-kó-îⁿ ê chú-iàu-kèng (Hàn-jī: 主要徑; Eng-gí: principle axes) ū nn̄g tiâu, in hō͘-siong sûi-ti̍t, mā lóng sī tn̂g-ko-îⁿ ê tùi-thīn-te̍k.
    • Khah tn̂g ·ê kiò-chò tn̂g-kèng (Hàn-jī: 長徑; Eng-gí: major axis), i ê chi̍t-pòaⁿ kiò-chò pòaⁿ-tn̂g-kèng (Hàn-jī: 半長徑; Eng-gí: semi-major axis), tn̂g-tō͘ kì-hō sī  ;
    • khah té ·ê kiò-chò té-kèng (Hàn-jī: 短徑; Eng-gí: minor axis), i ê chi̍t-pòaⁿ pòaⁿ-té-kèng (Hàn-jī: 半短徑; Eng-gí: semi-minor axis), tn̂g-tō͘ kì-hō sī  .
    • Lán tio̍h iau-kiû  .
  • Sòaⁿ-sèng lī-sim-lu̍t (Hàn-jī: 線性離心率; Eng-gí: linear eccentricity) sī chiau-tiám kàu tiong-ng ê kī-lī:  .
  • Lī-sim-lu̍t  kap   ê pí-lē:  .
  • Chiàⁿ-chiau-hiân (Hàn-jī: 正焦弦; Eng-gí: latus rectum) tiō-sī chhǹg-kòe chi̍t ê chiau-tiám ê chi̍t tiâu hiân, koh kah tn̂g-kèng sûi-ti̍t. I ê chi̍t-pòaⁿ sī kiò-chò pòaⁿ-chiàⁿ-chiau-hiân (Hàn-jī: 半正焦弦; Eng-gí: semi-latus rectum). I ē-sái án-ne lâi kè-sǹg:  .
     
    Tn̂g-ko-îⁿ ê chham-sò͘: *  : pòaⁿ-tn̂g-kèng, *  : pòaⁿ-té-kèng, *  : sòaⁿ-sèng lī-sim-lu̍t, *  : pòaⁿ-chiàⁿ-chiau-hiân (it-poaⁿ sī siá  ).

Tī kek chō-piau-hē siu-kái

Tùi tiong-ng-tiám siu-kái

 
Polar coordinates centered at the center.

kek chō-piau-hē lāi-té, nā-sī kā tn̂g-ko-îⁿ ê tiong-ng-tiám kǹg tī goân-tiám, pēng-chhiáⁿ tùi tn̂g-kèng khai-sí niû kak chō-piau  , án-ne tn̂g-ko-îⁿ ê hong-têng-sek tiō-sī

 .

Tùi chiau-tiám siu-kái

 
Polar coordinates centered at focus.

nā-sī kā tn̂g-ko-îⁿ ê tiong-ng-tiám kǹg tī goân-tiám, kak chō-piau   oân-á sī tùi tn̂g-kèng khai-sí niû, án-ne tn̂g-ko-îⁿ ê hong-têng-sek tiō-sī

 .

Koh khah it-poaⁿ ê chêng-hêng sī

 

Chia-ê kak-tō͘   hō-chò chin-kīn-tiám-kak. Koh-ū, chia-ê kong-sek ê hun-chú lóng sī pòaⁿ-chiàⁿ-chiau-hiân  .

Chham-sò͘ piáu-sī siu-kái

Phiau-chún chham-sò͘ piáu-sī siu-kái

Tn̂g-ko-îⁿ ē-sái ēng saⁿ-kak koan-sò͘ lâi piáu-sī:

 

kî-tiong ê   (thian-bûn-ha̍k siōng kiò-chò chin-kīn-tiám-kak) m̄ sī   kap x-te̍k chi-kan ê kak-tō͘, i ê kí-hô-ha̍k ì-gī sī kap de La Hire hong-hoat ū koan-hē.

 

Sèng-chit siu-kái

Bīn-chek siu-kái

Hō͘ chi̍t-ê tn̂g-ko-îⁿ pau ·khí-lâi ê Bīn-chek sī

 

kî-tiong   kap   hun-pia̍t sī tn̂g-ko-îⁿ ê pòaⁿ-tn̂g-kèng kap pòaⁿ-té-kèng. Che ē-sái án-ne lâi chèng-bêng:

 

Tē-jī ê chek-hun tiō-sī chi̍t ê îⁿ-hêng ê bīn-chek, i ê pòaⁿ-kèng sī  , bīn-chek tiō-sī  .

Ōe tn̂g-ko-îⁿ ê hoat-tō͘ siu-kái

de La Hire hoat-tō͘ siu-kái

Chit ê hoat-tō͘ ê ki-chhó͘ sī tn̂g-ko-îⁿ ê phiau-chún chham-sò͘ piáu-sī. I sī Philippe de La Hire hoat-bêng ·ê.

  1. Ōe nn̄g-ê îⁿ-hêng, hō͘ in tiong-ng-tiám sio-kâng (mā ē chiâⁿ-chò tn̂g-ko-îⁿ ê tiong-ng-tiám), pòaⁿ-kèng hun-pia̍t sī   kap  .
  2. Ōe chi̍t tiâu sòaⁿ chhǹg-kòe tiong-ng-tiám, hō͘ i kah nn̄g-ê îⁿ-hêng hun-pia̍t kau-chhe tī tiám   kap tiám  .
  3. Ōe chi̍t tiâu sòaⁿ chhǹg-kòe  , hō͘ i kah té-kèng pêng-hêng, koh ōe chi̍t tiâu sòaⁿ chhǹg-kòe  , hō͘ i kah tn̂g-kèng pêng-hêng Chit nn̄g tiâu sòaⁿ ē kau-chhe tī tn̂g-ko-îⁿ ê téng-koân.
  4. Sú-iōng bô-kâng ê sòaⁿ chhng-kòe tiong-sim-tiám, tiông-ho̍k chò tē (2) pō͘ kap tē (3) pō͘.
 
de La Hire hong-hoat ê tōng-ōe

Hn̂g-teng hoat siu-kái

  1. Kā nn̄g ê tōa-thâu-teng tèng tī chóa bīn-téng, chiâⁿ-chò tn̂g-ko-îⁿ ê chiau-tiám.
  2. Kā chi̍t tiâu sòaⁿ ê siang-thâu pa̍k tī tōa-thâu-teng, sòaⁿ ê tn̂g-tō͘ sī  .
  3. Ēng pit-bóe kā sòaⁿ peⁿ hō͘ ân ē sî, ōe-chhut chi̍t kho͘ khiok-sòaⁿ, chit-ê khiok-sòaⁿ tiō sī tn̂g-ko-îⁿ.
 
Hn̂g-teng hoat


Chham-khó chu-liāu siu-kái

  1. Embree, B. (1973). Tāi-ing sî-tén. Tē-286 ia̍h[íng-íng bô-hāu ê liân-kiat].
  2. 台華線頂對照典
  3. Larson, Ron; Hostetler, Robert P.; Falvo, David C. (2006). "Chapter 10". Precalculus with Limits. Cengage Learning. p. 767. ISBN 978-0-618-66089-6. 
  4. Young, Cynthia Y. (2010). "Chapter 9". Precalculus. John Wiley and Sons. p. 831. ISBN 978-0-471-75684-2.