Kok-chè chhiūⁿ-kî
Kok-chè chhiūⁿ-kî (國際象棋), ia̍h kiò Kok-chè bú-kî (國際武棋), Se-iûⁿ kî (西洋棋), sī 1 chióng 2 lâng toà pang-á-téng ī ê thiu-siōng chhek-lio̍k iû-hì, bo̍k-tek sī beh lia̍h (checkmate) tùi-chhiú ê kok-ông. Kok-chè bú-kî sī sè-kài siāng chē lâng ī ê pang-á iû-hì (board game), ū tan-sûn teh ī chhit-thô--ê mā ū tiàm kū-lo̍k-pō͘, tàu-sè-hoē (tournament) chèng-sek piàⁿ su-iâⁿ--ê. Mā ē-tàng keng-koè bāng-lō͘, iû-piān, ia̍h tiān-chú-phe pí-sài.
Chhin-chhiūⁿ kok-chè chhiūⁿ-kî ê iû-hì thong sè-kài ū chē chē chióng khoán-sek, pau-koat Tiong-kok chhiūⁿ-kî (bú-kî), Syôgi (Ji̍t-gí: 将棋, Ji̍t-pún chiong-kî), Janggi (장기, Hân-kok chiong-kî), Thài-kok ê Makruk. Chit phiⁿ bûn-chiuⁿ biâu-siá ê pán-pún mā hō chò FIDE Chess, Se-iûⁿ-kî (西洋棋).
Kok-chè chhiūⁿ-kî ia̍h ū lâng kóng sī 1 chióng gē-su̍t, kho-ha̍k, iōng náu ê bú-su̍t, ia̍h thé-io̍k ūn-tōng (sport). Mā ū kó͘-chhui ī kok-chè chhiūⁿ-kî ê lâng soan-thoân kóng ū thê-seng náu-la̍t ê lō͘-iōng.
Ī-hoat
siu-kái
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Boē-chêng kau-chiàn ê kio̍k-sè. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kok-chè chhiūⁿ-kî tī 1 tè sì-kak pang-á téng-koân ī. Pang-á-bīn (kî-poâⁿ) oē 8 choā × 8 noâ, lóng-chóng pun 64 keh. Keh-á ū o͘ ū pe̍h, 2 chióng kau-lûn. Chhím kau-chiàn ê sî-chūn, 1 pêng ū 16 jí: 8 jí sū-peng, 2 jí khî-sū, 2 jí chú-kàu, 2 jí siâⁿ-pó, 1 jí ông-hiō, 1 jí kok-ông. 1 jí khiā 1 keh, 1 keh kan-taⁿ ē-sái ū 1 jí. Sûi khoán kî-jí ū i te̍k-sû ê kiâⁿ-hoat (hong-hiòng kap hn̄g-kīn). Ta̍k jí to ē-tàng chiàm tùi-chhiú jīm-hô 1 jí ê ūi (sio-thâi), kā i chhú-tāi (chia̍h jí).
1 lâng hoāⁿ pe̍h-jí-pêng, 1 lâng hoāⁿ o͘-jí; pe̍h-jí-pêng tiāⁿ-tio̍h kiâⁿ tāi-seng. Kok-ông ti̍t-chiap hō͘ te̍k-jîn ê kî-jí pek-hia̍p ê chêng-hêng hō chò "chiong-kun" (check). Hō͘ lâng chiong-kun ê hit pêng tiāⁿ-tio̍h sûi pó-hō͘ kok-ông ê an-choân. I ē-tàng siám, cha̍h, iah-sī kā kong-kek ê kî-jí thâi tiāu. Bô i ê hoat ê sî, tō hō chò "chiong-sí" (checkmate), piáu-sī su. Boē chiong-sí chêng thoè-chhut (resign) téng-î jīn-su. Ū chi̍t-koá chêng-hêng ē chō-chiâⁿ hô-kio̍k (draw): kî-poâⁿ téng bô kàu kî-jí thang lia̍h ông; iah-sī kāng kio̍k kî-sè (position) tiông-ho̍k 3 piàn; iah-sī kiâⁿ 50 pō͘ lóng bô chiong-kun mā bô chia̍h jí; iah-sī 2 pêng iok-tēng kiat-sok (hō chò hia̍p-gī hô-kio̍k/draw by agreement). Pek-hô (stalemate) sī 1 chióng te̍k-sû ê hô-kio̍k: ông bô hō͘ lâng chiong-kun, siâng hit-sî ia̍h bô ha̍p-hoat ê pō͘ thang kiâⁿ.
Kiâⁿ-hoat
siu-kái
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Khî-sū kiâⁿ L-hêng (2 × 1). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ta̍k chióng kî-jí ū te̍k-sû ê kiâⁿ-hoat. Tī kok-chè chhiūⁿ-kî, kan-taⁿ khî-sū ē-iōng-tit "thiàu koè" kî-jí, kî-thaⁿ lóng tio̍h sūn khang keh soá-ūi. Jí 1 pō͘ kiâⁿ kúi-ā-keh ê sî, bē-sái-tit kái hong-hiòng. Siâⁿ-pó (rook) kiâⁿ hoâiⁿ--ê ia̍h ti̍t--ê, bô hān kúi keh. Chú-kàu (bishop) kiâⁿ chhiâ--ê, bô hān keh; siâng pêng ū 1 tùi chú-kàu kiâⁿ bô kāng sek--ê. Ông-hiō (queen) ê kiâⁿ-hoat sī siâⁿ-pó kap chú-kàu ha̍p chò-hoé (hoâiⁿ, ti̍t, chhiâ). kok-ông (king) chhin-chhiūⁿ Ông-hiō, cheng-chha 1 pō͘ hān 1 keh nā-niā; î-it ê lē-goā sī tng-tang ông kap siâⁿ-pó sio-oāⁿ-ūi (kok-ông siâⁿ-pó sio-oāⁿ-ūi/castling) ê sî, tō chò-chi̍t-ē kiâⁿ 2 keh. Khî-sū kiâⁿ L-hêng--ê (seng kiâⁿ 2 keh chiah koh oat chiàⁿ-pêng ia̍h tò-pêng 1 keh). Kan-taⁿ Khî-sū ē-sái-tit thiàu koè ū khiā kî-jí ê ūi. Khî-sū kiâⁿ 1 pō͘ tō oāⁿ bô kāng sek ê keh-á.
Peng-á sī î-it kiâⁿ-hoat kap chia̍h-hoat bô kâng ê kî-jí. In it-poaⁿ sī 1 pō͘ hiòng-chêng kiâⁿ 1 keh; thâu-chêng keh tiāⁿ-tio̍h bô tìn. Mā m̄-chún kiâⁿ hoan-thâu. In chia̍h thâu-chêng ūi ê piⁿ-á keh ê te̍k-jí, ē-sái kóng sī chhiâ-soàⁿ pêng ê keh-á. Nā-chún peng-jí goân-chāi tī pún-ūi (boē tín-tāng--tio̍h) koh thâu-chêng 2 keh lóng bô tìn-ūi, tō ē-tàng 1 pō͘ soá 2 keh. Án-ne kiâⁿ kàu te̍k-peng piⁿ-á ê peng-jí, tùi-hong ē-sái-tit kā chia̍h--khì, jiân-āu chiàm i kha-chhiah-āu hit ūi (hō chò "(chia̍h) keng-koè--ê"/capture en passant); che bē-su kan-taⁿ kiâⁿ 1 keh nā-tiāⁿ. Kiâⁿ kàu tùi-bīn piah (tē 8 choā) ê peng-jí tiāⁿ-tio̍h seng-téng pìⁿ ông ia̍h sū-peng í-goā ê kî-jí (chhiâng-chāi sī kéng ông-hiō).
Chhek-lio̍k kap chiàn-su̍t
siu-káiHiān-tāi ê kok-chè chhiūⁿ-kî kiông-tiāu tui-kiû ūi-tì (position) ê iu-sè, thang chè-chō iâⁿ-bīn. Che pau-koat kín an-chhah kî-jí tiàm iú-lī ê ūi-tì, hō͘ in khòng-chè khah chē koan-kiān ê keh-á, iah-sī khah ū soá-ūi ê khong-kan chū-iû, koh ē-tàng hān-chè tùi-chhiú ê soán-te̍k. Beh kā iu-sè choán chò sèng-lī, tiāⁿ-tio̍h su-iàu kî-chhiú kè-sǹg kî-pō͘ ê hiō-kó. Chiàn-su̍t ê si̍t-hêng ē-tàng hō͘ kî-chhiú oân-sêng té-kî ê bo̍k-phiau, pau-koat kong-kek tùi-chhiú ê ông, hông-gū ka-kī ê ông, siau-bia̍t tùi-chhiú ê peng-le̍k, siat hām-khu̍t lâi kan-gāi pō͘-kio̍k téng-téng.
Peng-le̍k ê chē-chió ē-sǹg-tit: hiān-tāi ê sǹg-hoat kiàn-gī Ông-hiō ū 9 hun, Siâⁿ-pó 5 hun, Chú-kàu/Khî-sū 3 hun, Sū-peng 1 hun. Ông ê kè-ta̍t sī bû-hān--ê. Che piáu-sī kî-chhiú hoān-sè goān-ì hi-seng i ê Ông-hiō lâi oāⁿ 1 jí Siâⁿ-pó, 1 jí Khî-sū, kap 1 jí Sū-peng. Chóng--sī, ta̍k jí ê kè-ta̍t hām 1 kio̍k kî ê sî-khong ū koan-hē, su-iàu khó-lū tio̍h kî-poâⁿ téng ê peng-le̍k ê kí-hô chó͘-ha̍p kap kî-jí tī kui-ê tn̂g-kî chhek-lio̍k--ni̍h ia̍h té-kî chiàn-su̍t--ni̍h ê kak-sek.
Khui-kio̍k, tiong-kio̍k, boé-kio̍k
siu-káiKî-chhiú koàn-sì kā 1 kio̍k kî ê hoat-tián hun chò 3 khám-chām lâi hun-sek. Ùi goân-sú ūi-tì khai-sí kiâⁿ--ê chêng 10-goā-pō͘ hō chò khui-kio̍k. Ū sò͘-10-chióng khui-kio̍k ū te̍k-pia̍t hō miâ, chhin-chhiūⁿ Se-pan-gâ Khui-kio̍k, Sicilia Hông-gū. Khui-kio̍k ê bo̍k-tek sī beh pò͘-kio̍k, te̍k-pia̍t sī khòng-chè kî-poâⁿ ê tiong-sim tē-tāi, pó-hō͘ ông ê an-choân, an-chhah peng-le̍k toà lí-sióng ê ūi-á, kiàn-siat kian-chòng ê peng-hêng (pawn structure).
Piau-chún khui-kio̍k ê kî-pō͘ kiâⁿ soah tō sûi chiap tiong-kio̍k. Kî-chhiú ē pī-pān kî-jí hoat-tōng kong-kek, ka-kiông hông-gū, ia̍h-sī jio̍k-hoà tùi-chhiú ê kio̍k-sè. Tiāⁿ-tiāⁿ ū sio-chia̍h kî-jí ê chêng-hêng. Tiong-kio̍k kap soà-chiap ê boé-kio̍k chi-kan ū-sî bô bêng-hián ê hun-kài.
Kàu kah toā-hūn ê kî-jí sio-chia̍h lo̍h-tâi ê khám-chām, tō hō chò boé-kio̍k. It-poaⁿ í-keng bô-kàu peng-le̍k thang ti̍t-chiap kong-kek te̍k-ông. Iû-hì ê bo̍k-phiau pìⁿ-chiâⁿ sak 1 jí peng-á kàu tē-8-choā, hō͘ i seng-téng, it-poaⁿ sī pìⁿ ông-hiō. Kāng sî-chūn oan-ná ī-hông tùi-chhiú sak peng seng-téng. Tāi-seng sūn-lī seng-téng ê hit-pêng it-poaⁿ ún iâⁿ.