Choán-hêng chèng-gī

Choán-hêng Chèng-gī（Eng-gí: Transitional justice）sī chū-iû bîn-chú kok-ka tùi kè-khì ê choan-chè to̍k-chhâi chèng-hú si̍t-si ûi-hoat kap put-gī hêng-ûi ê mî-pó͘, pí-jû tī Tâi-oân, Tâi-oân jîn-bîn tùi Tiong-kok Kok-bîn-tóng tn̂g-kî chi̍t-tóng to̍k-chhâi ê chèng-koân tùi Tâi-oân-lâng chō-sêng ê kok-chióng pek-hāi kap ûi-hoat sū-si̍t só͘ chìn-hêng ê tui-thó, li̍p-hoat kap tiau-cha.。

Ông Chài-thoân（ta-po͘, chiàu phòaⁿ-koat-su kì-chài, phòaⁿ-koat ê sî sī 27 hè, Tâi-oân-séng Tâi-pak-chhī lâng, tòa tī Tâi-pak-chhī Siông-san-khu, Tiong-hôa-bîn-kok 44 nî Chiaⁿ-goe̍h 31 hō chip-hêng sí-hêng.）Lîm Bō͘-siông（ta-po͘, chiàu phòaⁿ-koat-su kì-chài, phòaⁿ-koat ê sî sī 27 hè, Tâi-oân-séng Gî-lân-koān lâng, tòa Gî-lân-koān Lô-tong-tìn, 44 nî Chiaⁿ-goe̍h 31 hō chip-hêng sí-hêng.）

Choán-hêng chèng-gī sī iû bîn-chú chèng-hú tiau-cha kè-khì in-ūi to̍k-chhâi chèng-hú á-sī chiàn-cheng chōe-hêng só͘ ín-khí ê kok-chióng ûi-hoán Kok-chè-hoat kap pek-hāi lîn-koân ê hêng-ûi, tui-kiù to̍k-chhâi chèng-koân ê hoān-chōe hêng-ûi, chhú-hôe hoān-chōe hêng-ûi só͘ tit-tio̍h ê châi-sán koân-lī. Choán-hêng chèng-gī ê lē ū Nürnberg Sím-phoàⁿ, Tang-kiaⁿ Sìm-phòaⁿ, chhiok-chìn choán-hêng chèng-gī úi-oân-hōe, put-tòng tóng-sán úi-oân-hōe, khì la̍p-chhùi-hòa téng-téng.

Choán-hêng chèng-gī ê bo̍k-tek sī lo̍h-si̍t bîn-chú chū-iû kap kian-kò͘, pó-chiòng ki-pún lîn-koân ê phó͘-sè kè-ta̍t, lâi tok-chhiok chèng-hú thêng-chí, tiau-cha, chhú-tì, kiú-chèng kap ū-hông bī-lâi chèng-hú tùi lîn-koân ê chhim-hoān.

Hong-hoat

Choán-hêng chèng-gī chú-iàu ê hong-hoat pau-koat tui-thó, sìm-phòaⁿ, li̍p-hoat, tiau-cha chin-siòng, kì-liām téng-téng, lî-chhiáⁿ choán-hêng chèng-gī sī bîn-chú chèng-hú chhú-lí kè-khì to̍k-chhâi chèng-hú kap koan-hē bi̍t-chhiat ê lī-ek thoân-thé, in-chhú su-iàu siông-sè tiau-cha kap li̍p-hoat, choân-sè-kài ê bîn-chú kok-ka lóng àn-chiàu chit-ê goân-chek si̍t-si choán-hêng chèng-gī.。

Bu̍t-siu châi-sán

• Tī kok-lāi, á-sī tī kok-chè kan, sìm-phòaⁿ pek-hāi-chiá.
  • Kok-chè ê sìm-phòaⁿ, pí-lû: Kok-chè hêng-sū hoat-īⁿ
  • Chong-ha̍p ê sìm-phòaⁿ hong-sek（Hybrid Tribunals）: í Kok-chè-hoat tī hoān-chōe hoat-seng tong-tōe kā sìm-phòaⁿ. Lē: Kosovo, Bosnia kap Herzegovina,Kán-po͘-chē, Rwanda, Lī-pa-lùn, Sierra Leone, Tang Timor téng-téng.
  • Kok-lāi ê sìm-phòaⁿ, pí-lû:
    • I-la-khek lîm-sî chèng-hú tek-pia̍t hoat-têng tùi Saddam Hussein ê sìm-phòaⁿ.
    • Tiong-hui kiōng-hô-kok hêng-sū hoat-īⁿ tùi chiân Tiong-hui hông-tè Jean-Bédel Bokassa ê sìm-phòaⁿ.
    • Argentina tùi chiân chóng-thóng Jorge Rafael Videla téng kun-chèng ko-chàn ê sìm-phòaⁿ.
    • Guatemala tùi chiân chóng-thóng Efraín Ríos Montt ê sìm-phòaⁿ.
    • Hân-kok tùi Kng-chiu sū-kiāⁿ ê ka-hāi-chiá ê sìm-phòaⁿ, tùi chiân chóng-thóng Chun Doo-hwan, No Tae-u ê sìm-phòaⁿ.
    • Peru tùi chiân chóng-thóng Alberto Fujimori ê sìm-phòaⁿ.
    • Chile tùi chiân chóng-thóng Augusto Pinochet ê sìm-phòaⁿ.
    • Ai-ki̍p tùi chiân chóng-thóng Hosni Mubarak ê sìm-phòaⁿ.

Sìm-phòaⁿ

• Tī kok-lāi, bu̍t-siu pek-hāi-chiá put-tòng chhú-tit ê châi-pù.
  • Tek-kok thàu-kè chèng-tóng-hoat tui-thó chiân Tang-tek choan-chèng chèng-tóng Tek-kok Thóng-it Siā-hōe-tóng ê tóng-sán, koh iân-sio̍k kàu Tek-kok thóng-it liáu-āu.
  • Tâi-oân tī keng-kè tōa-to-sò͘ Tâi-oân lîn-bîn ê iau-kiû, koh thàu-kè Bîn-chìn-tóng chip-chèng, tùi kè-khì Kok-bîn-tóng tn̂g-kî chi̍t-tóng to̍k-chhâi chō-sêng ê Tiong-kok Kok-bîn-tóng tóng-sán cheng-gī, Chèng-tóng kap kî Hù-sûi-cho͘-chit Put-tòng Chhú-tit Châi-sán Chhú-lí tiâu-lē, Put-tòng tóng-sán Chhú-lí Úi-oân-hōe ê tui-thó, li̍p-hoat kap chhú-lí.

Tiau-cha chin-siòng

• Keng-iû kok-lāi-gōa ê si̍t-chè hóng-cha, kap siong-koan ki-bi̍t tóng-àn kái-bi̍t, kong-khai hō͘ sè-kài chai-iáⁿ kè-khì hoān-chōe hêng-ûi ê sú-si̍t. ^[6][7]

Kì-liām

• Thàu-kè kiàn-chō kì-liām-pi kap phok-bu̍t-koán téng-téng hong-sek lâi pó-chûn kè-khì ê kì-tî, á-sī kok-tēng kà-li̍t.
  • Í-sek-lia̍t Iû-thài Tōa-tó͘-sat Kì-liām-koán
  • Au-chiu Pī-hāi Iû-thài-lâng Kì-liām-pi
  • Katyn Tōa-tó͘-sat Kì-liām-pi
  • Kán-po-chē Tuol Sleng Tó͘-sat Phok-bu̍t-koán, Choeung Ek
  • Tâi-oân ê Jī-jī-pat Hô-pêng Kì-liām Kong-hn̂g kap Hô-pêng Kì-liām-li̍t

Khoe-ho̍k bêng-gū

• Choán-ōaⁿ pek-hāi-chiá ê hêng-siōng, siōng-teng kàu hū-bīn, hō͘ i hû-ha̍p sú-si̍t.
  • Se-pan-gâ ê "Khì Pu̍t-lóng-ko hòa" ^[1].
  • Hân-kok ê "Khì Lee Seung-man hòa" oa̍h-tōng ^[2].
  • Bulgaria thiah-tû Georgi Dimitrov ê bōng.
  • Tâi-oân ê "Khì Chiúⁿ hòa".

Pôe-siông

• Tùi siū-hāi-chiá thê-kiong pau-koat: Kim-chîⁿ pôe-siông, bêng-ū khoe-ho̍k, têng-sin an-tì, á-sī hō͘ siōng-teng ê pó͘-siông.
  • Kok-chè Hêng-sū Hoat-īⁿ só͘ sio̍k ê Siū-hāi-chiá Ki-kim（ICC Trust Fund for Victims Ia̍h-bīn chûn-àn pī-hūn）

Cho͘-chit