Kho-ha̍k Mn̂g-kháu-ia̍h

Kho-ha̍k sī tùi ū thang chhì-giām ê ké-soeh kap ū-chhek chò ū hong-hoat ê gián-kiù. Chêng kó͘-tián kó͘-tāi sî-kî kàu 19 sè-kí, kho-ha̍k chò chi̍t khoán tì-sek lâi kóng, sī pí kin-sè koh khah óa-kīn tiat-ha̍k, tī Se-iûⁿ, "chū-jiân tiat-ha̍k" chi̍t-ê khài-liām pau-koat liáu chē khoán kin-á-ji̍t koan-hē tio̍h kho-ha̍k ê gián-kiù hun-iá, pí-lūn thian-bûn-ha̍k, i-ha̍k, kap bu̍t-lí-ha̍k. Chóng-sī, chi̍t kóa kho-ha̍k hong-hoat ê ki-chhó͘ mā tī Islam N̂g-kim Sî-tāi keng-kòe Ibn al-Haytham ê Kng-ha̍k chi Chheh kiàn-li̍p. Pí-kàu lâi kóng, tī kó͘-tāi Ìn-tō͘ kap Hi-lia̍p kā bu̍t-chit sè-kài hun-lūi chò khì, thô͘, hóe, kap chúi, sī khah tiat-ha̍k-sek--ê; nā tiong-kó͘ Tiong-tang tē-hng sī ēng khah si̍t-ēng-sèng, si̍t-giām-sèng ê koan-chhat teh khu-hun bu̍t-chit.

Ki-á-ji̍t, "kho-ha̍k" chit jī ē-tàng piáu-sī tùi tì-sek ê tui-thó, m̄ nā tan-sûn sī tì-sek pún-sin; mā tiāⁿ hông kap "chū-jiân kap bu̍t-lí kho-ha̍k" chò kâng ì-sù teh ēng, ū-sî chè-hān tī koan-hē bu̍t-chit ú-tiū kap kî-tiong kui-lu̍t ê hiān-siōng ê gián-kiù tang-tiong kok khoán hun-ki.

Kòe-soán ê bûn-chiuⁿ

Apollo 17 am 7. Dezember 1972 nî 12 goe̍h 7 ji̍t Apollo 17 jīn-bū hip--ê siōng.
Tē-kiûThài-iông-hē 8 lia̍p chú-iàu he̍k-chheⁿ chi it, tang-tiong chiàu in lî Ji̍t-thâu ê hn̄g-kīn lâi sǹg, Tē-kiû pâi tī tē-3-ūi. Tē-kiû sī se̍h Ji̍t-thâu chò kong-choán, siâng-sî iū-koh chò chū-choán ūn-tòng. Tē-kiû kong-chóan ūn-hêng ê kúi-tō liōng-kî-iok sī "ah-nn̄g-hêng"--ê. Tē-kiû se̍h Ji̍t-thâu ê 1-liàn to̍h sī kong-le̍k 1-nî, chū-chóan 1-kái to̍h chiâⁿ 1-kang. Tē-kiû sī Thài-iông-hē siōng tōa ê lio̍k-tē he̍k-chheⁿ, sī bo̍k-chêng ûi-chí, jîn-lūi chai-iáⁿ--ê î-it ū sèⁿ-miā tī-leh ê he̍k-chheⁿ. Tē-kiû ko͘-ko͘ ū 1-lia̍p thian-jiân ê oē-chheⁿ, tō-sī Go̍eh-niû. Ge̍h-niû se̍h Tē-kiû 1-khôan sī 1 go̍eh-ji̍t. Tē-kiû ê gōa-hêng sī téng-ē lio̍h-á khah píⁿ, tiong-ng lio̍h-á khah phòng, ē-sái kóng sī ah-nn̄g-hêng ê kiû-thé. Tē-kiû ū 2-tiâu chú-iàu ê pòan-kèng, khah tn̂g--ê hit-tiâu keng-kòe Chhiah-tō, tāi-iok 6,378 kong-lí tn̂g; khah té--ê hit-tiâu keng-kòe Lâm-Pak-ke̍k, tāi-iok 6,356 kong-lí tn̂g.

Kòe-soán ê iáⁿ-siōng

Mê-ông-chheⁿ ê sek-chhái ka-kiông siòng-phìⁿCredit: NASA / Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory / Southwest Research Institute

NASA ê New Horizons thài-khong-chûn tī 2015 nî 7 goe̍h 14 ji̍t tùi Mê-ông-chheⁿ hip ê koân kái-siōng-tō͘ sek-chhái ka-kiông siòng-phìⁿ. Pún siōng sī saⁿ-lām liáu MVIC ka-mé-lah hip ê âng-sek, lâm-sek kap âng-gōa-sòaⁿ iáⁿ-siōng sán-seng--ê.

Chiu-liân kì-sū

J. B. S. Haldane

Kòe-soán ê jîn-bu̍t

Ronald Aylmer Fisher (1890 nî 2 goe̍h 17 ji̍t - 1962 nî 7 goe̍h 29 ji̍t) sī Eng-lân ê thóng-kè-ha̍k-ka kiam seng-bu̍t-ha̍k-ka, i sī hiān-tāi thóng-kè-ha̍k ê chhòng-kiàn-chiá chi it. Fisher ū koân-tō͘ ê kīn-sī, siàu-liân-sî to̍h hoat-tián chhut bô su-iàu chóa-pit lâi kái-koat sò͘-ha̍k būn-tê ê lêng-le̍k. Tha̍k Cambridge Tāi-ha̍k ê sî, i chin siū Charles Darwin ê lí-lūn kap tng hông têng-sin gián-kiù ê Mendel ûi-thoân-ha̍k éng-hióng. Fisher ti 1927 nî ê thóng-kè-ha̍k tì-chok Gián-kiù Kang-chok-chiá ê Thóng-kè Hong-hoat (Statistical Methods for Research Workers) sī kho-ha̍k gián-kiù hong-hoat le̍k-sú tang-tiong tiōng-iàu ê chok-phín.

Lí kám chai-iáⁿ...

Pak-ke̍k-iûⁿ ê chúi-chhim tē-tô͘

Niù-suh

2018 nî 1 goe̍h

Kòe-soán ê ín-kù

Craig Venter

Lūi-pia̍t

Koan-liân portal

Wikimedia