Eng-lân

(Tùi England choán--lâi)

Eng-lân (英蘭[1]; Eng-gí: England) sī Liân-ha̍p Ông-kok ê chi̍t pō͘-hūn. "Eng-kok" ū-sî sī chí England.

Eng-lân
England
Liân-ha̍p Ông-kok ê kò͘-sêng-kok
Eng-lân ê kî-á
kî-á
Eng-lân ê koaⁿ-hng ìn-á
hui-chiong
Chú-khoân kok-ka Liân-ha̍p Ông-kok
Hoat-he̍k Eng-lân kap Ui-le̍k-sū
Siú-hú
kap siāng-tōa siâⁿ-chhī
Lûn-tun
sêng-jīn ê kok-ka gí-giân Eng-gí
Chèng-hú kun-chú li̍p-hiàn, Liân-ha̍p Ông-kok ti̍t-chiap thóng-tī
• kun-chú
Charles 3-sè
Liân-ha̍p Ông-kok Kok-hōe
533
Bīn-chek
• Lóng-chóng
130,279 km2 (50,301 sq mi)
Jîn-kháu
• 2019 nî kó͘-kè
Neutral increase56,286,961
• Bi̍t-tō͘
432/km2 (1,118.9/sq mi)
GVA 2019 nî kó͘-kè
• Lóng-chóng
£1.9 bān-ek
• Pêng-kin
£33,800
Hoè-pè Eng-pōng (£) (GBP)
Sî-khu UTC (GMT)
 • Joa̍h-thiⁿ (DST)
UTC+1 (BST)
Sî-kan keh-sek dd/mm/yyyy
yyyy-mm-dd (AD)
Khui-chhia hong-hiòng chó
Tiān-oē khu-hō +44
ISO 3166 tāi-hō GB-ENG

Hō-miâ siu-kái

Tī goân Eng-gí ho͘-im, England sī tha̍k chò /ˈɪŋɡlənd/. Kó͘ Eng-gí ê goân-thâu sī Englaland, ì-sù sī "Angle lâng ê thó͘-tē"[2]. Angle lâng sī Chá-kî Tiong-sè-kí seng-oa̍h tī Tōa Britain tē-hng ê German-hē pō͘-cho̍k.

England chit-ê miâ tī Ho̍h-ló-ōe bûn-su ia̍h kháu-gí, pau-koat hiān-chāi í-keng hàn tit ēng ê chāi lāi, ū Eng-kok (英國), Tāi-eng-kok (大英國), Âng-mn̂g-kok (紅毛國)[3], Eng-kek-lân (英格蘭)[4], Eng-lân[5][6] téng khoán.

Tē-lí siu-kái

Eng-lân ê pak-pêng sī So͘-kat-lân; sai-pêng sī Ài-ní-lân Hái, Ui-le̍k-sū kap Tāi-se-iûⁿ; tī lâm-pêng sī Eng-lân Hái-tō; hiòng tang-pêng sī Pak-hái.[7]

Tē-hêng ê hong-bīn, Eng-lân ê koân-tō͘ bô koân, chóng-sī tû-liáu óa tang-pō͘ ê só͘-chāi, tōa-hūn lóng m̄-sī te̍k-pia̍t pêⁿ-tháⁿ. Eng-lân ê thó͘-tē it-poaⁿ sī sè-lia̍p kē soaⁿ-lūn cho͘-sêng--ê. Pennine Soaⁿ-lūn, Cotswold Soaⁿ-lūn, kiam chi̍t kóa moor tē-hêng kap lâm-pō͘ ê pe̍h-thô͘ (chalk) tē-chit, sī Eng-lân hô-chhoan chú-iàu ê pun-chúi tē-hêng.[7]

Le̍k-sú siu-kái

Siông-sè chhiáⁿ khoàⁿ: Eng-lân ê le̍k-sú

Só͘ chai-iáⁿ siāng chá tī Eng-lân tē-hng chhut-hiān ê hui hiān-tāi chéng jîn-lūi sī Homo antecessor, Eng-lân chāi-tē só͘ hoat-kiàn ê kut-thâu sio̍k tī 50 bān tang chêng.[8]Norfolk ê Happisburgh chng, koh ū hoat-kiàn tāi-iok 90 bān tang chêng chè-chō ê jîn-chō-bu̍t. Siōng-bô ū 9 pho sú-chêng jîn-kûn tùi Au-chiu lâm-pêng sóa ji̍p Eng-lân, kî-tiong siāng bóe kûn chêng 15,000 tang chêng to̍h seng-oa̍h tī kin-á-ji̍t ê Nottinghamshire, Norfolk kap Devon téng só͘-chāi. Tong-sî ê Pak Hái iáu koh sī pêⁿ-po͘ kap nâ-á-tē. Keng-kòe Ch. 4700 nî kàu Ch. 2000 nî kan ê Sin-chio̍h-khì sî-kî, Eng-lân ê jîn-kháu chiàu ko͘-sǹg chin-ka kàu 300,000 chó-iū. Tī Ch. 3000 nî ê sî, í-keng ū ēng chio̍h-thâu khí ê chhiûⁿ-á hun-keh thó͘-tē.[9]

Lô-má-lâng tī Ch. 55 nî ê sî thâu chi̍t pái chhim-ji̍p Eng-lân. Tong-sî Eng-lân pō͘-cho̍k ê chi̍t ūi siú-léng sī Cassivellaunus. Caesar niá kun-tūi hiòng Britain chìn-peng, tāi-seng tī Deal hū-kīn chiūⁿ-hōaⁿ, keng-kòe chē pái chiàn-tò͘ liáu-āu thè-kun. Chóng-sī chit chūn Britain lâm-pō͘ chi̍t kóa pō͘-cho̍k mā khai-sí Lô-má-hòa. Kàu Claudius chò Lô-má hông-tè ê sî, chiong-kun Aulus Plautius tī Āu 43 nî niá tāi-iok 2 bān lâng ê kun-tūi kòe Eng-lân. Ùi Medway Khe Chiàn-tò͘, Caratacus chhōa-thâu ê chāi-tē kun-tūi hō͘ Lô-má phah-pāi. Liáu-āu Claudius niá peng lâi kàu Eng-lân hiòng chāi-tē siâⁿ-chhī Camulodunum chò siāng bóe ê kong-kek. Chit kái ê chiàn-sū, hō͘ Lô-má khai-sí liáu tùi Eng-lân ê cheng-ho̍k. Āu 47 nî, Boudicca niá-chhōa ê Iceni pō͘-cho̍k hiòng Lô-má ê thóng-tī hoat-tōng hoán-khòng, chhim-ji̍p liáu pau-koat Tè-kok tē-hng siú-hú Colchester chāi-lāi ê só͘-chāi. Kàu-bé Boudicca tī Watling Tōa-ke Chiàn-tò͘ chiàn su Lô-má chiong-kun Suetonius Paulinus ê kun-tūi. Tī Lô-má sî-kî, Eng-lân ê káng-kháu, kim-sio̍k kap cho͘-sòe ū pang-chō͘ Lô-má siong-gia̍p ê chok-iōng. Āu--lâi chia mā piàn chò sī Au-chiu ê lông-sán-tē.[10]

430 nî ê sî, chi̍t kóa sió ông-kok só͘ cho͘-sêng ê liân-bêng thâu-lâng Vortigern, chhōe Saxon lâng chò iông-peng lâi tùi-khòng So͘-kat-lâng ê Pict lâng kap chi̍t kóa Ài-ní-lân sè-le̍k. Pict lâng hòng-khì chhim-ji̍p liáu-āu, Saxon iông-peng siu bô só͘-hùi, soah tùi Tang Anglia tē-hng khai-sí hoán-loān, in hiòng Thames Valley tē-hng hoat-tián, koh ín--lâi lēng-gōa ê German pō͘-cho̍k, pau-koat Angle lâng, Saxon lâng, Frisia lâng, kap Jute lâng. Chia-ê pō͘-cho̍k tāi-seng sī tī Thames Kang, Trent Kang kap Humber Kang iân-sòaⁿ hoat-tián. In tī 6 sè-kí ê sî hō͘ le̍k-sú-ka chheng chò Anglo-Saxon lâng. Kàu 540 nî-tāi, tùi Ai-ki̍p hiòng kui-ê Lô-má-hòa sè-kài thoân chhut--lâi chi̍t kái un-e̍k, ū-ê gián-kiù kè-sǹg tong-sî 3, 4 pah-bān jîn-khái kiám kah chhun 1 pah-bān chó-iū. Un-e̍k tùi chāi-tē ê jîn-kûn phò-hoāi pí Anglo-Saxon lâng koh khah giâm-tiōng, sī Anglo-Saxon thang kè-sio̍k hiòng sai-pêng khok-tiong ê goân-in chi it. Saxon ê chi̍t ūi thâu-lâng Ceawlin pa̍t tī 577 nî ê sî hoat-tián khì kàu Cirencester, Gloucester, kap Bath; i-ê sè-le̍k āu-bóe koh hiòng Eng-lân tiong-ng thàng kòe, pek cháu chāi-tē ê kok-ông. Tang-tiong ia̍h ū-ê chāi-tē jîn-kûn sóa hiòng Hoat-lân-se sai-pak-pêng ê Armorica, sán-seng chi̍t kûn kiò Breton lâng ê cho̍k-hē.[11][kái 1]

9 sè-kí chhe, Eng-lân ū Wessex, Mercia kap Northumbria 3 ê chú-iàu ông-kok, lēng-gōa koh ū Tang Anglia, Kent, Sussex kap Essex 4-ê khah sió ê ông-kok. Chá-chêng, tī 790 nî ê sî-chūn, ū chi̍t tīn Norse lâng tùi Dorset hái-hōaⁿ chhim-ji̍p Eng-lân. Sòa--lo̍h-lâi kúi tang, in chìn chi̍t pō͘ kong-kek chē-ê só͘-chāi. Liáu-āu koh lâi Tan-be̍h-lâng, in chú-iàu kong Kent kap Tang Anglia. Ùi Kent ê Sandwich hū-kīn, hoat-seng liáu Eng-lân siāng chá ê chi̍t pái hái-chiàn. 866 nî, Tan-be̍h-lâng chiàm-niá liáu York. Liáu-āu koh hiòng Nottingham chhim-lio̍k, kàu-bóe Northumberland kap Tang Anglia lóng siū in khòng-chè. Kàu 870 nî ê sî, Tan-be̍h-lâng chìn tī Reading an-iâⁿ, chún-pī hiòng Wessex Ông-kok hoat-peng.[12]

Eng-lân ê Alfred Tāi-ông to̍h sī tī chit chūn tek-sè. Keng-kòe chē pái chiàn-su liáu-āu, i ēng chîⁿ siu-bé Tan-be̍h kun-tūi, hō͘ hia Tan-be̍h-lâng thè tńg Lûn-tun, chit-ê sî-kî Alfred sǹg sī Tan-be̍h sè-le̍k ê phoan-chú. Liáu-āu Alfred koh tī Chippenham chiàn-pāi, liû-bông kòe Somerset tē-hng. I ùi Athelney khí siat chi̍t chō iàu-sài. 878 nî ê chhun-thiⁿ, Alfred Tāi-ông niá Somerset, Wiltshire, kap pō͘-hūn Hampshire ê kun-tūi khì kàu chi̍t-ê hō chò “Egbert ê Chio̍h-thâu” (Egbert’s Stone) ê só͘-chāi. Tī Wiltshire ê Edington i kap Tan-be̍h thâu-lâng Guthrum ê kun-tūi khí Edington Chiàn-tò͘, lo̍h-bé phah iâⁿ. Liáu-āu Guthrum chiap-siū kiat-kó jî-chhiá kap chē-ê chí-hui-koaⁿ siū-sé ji̍p Ki-tok-kàu.[12]

Tan-be̍h-lâng, mā hō chò Viking lâng, tī 10 sè-kí bóe oa-ná koh tī Eng-lân oa̍h-tāng. Eng-lân ê kun-chú Ethelred chū Maldon Chiàn-tò͘ chiàn-pāi liáu-āu to̍h chē pái hiòng Tan-be̍h-lâng ê sè-le̍k la̍p sòe-kim. Tan-be̍h-ông Swein Forkbeard koh tī 1013 nî kap hāu-seⁿ Canute chhōa chûn-tūi kòe Eng-lân, chiàⁿ iâⁿ Ethelred ê sè-le̍k. Canute tī 1016 nî tit tio̍h ông-ūi; chiūⁿ-ūi liáu-āu to̍h khai-sí thâi Eng-lân hôa-cho̍k. I mā choán sìn Ki-tok-kàu, koh chham goân-té Ethelred ê bó͘ Emma kiat-hun. Canute tī Eng-lân kiàn-li̍p tiat-sū, koh chū-chheng sī So͘-kat-lân, Ài-ní-lân kiam Ui-le̍k-sū ê kun-chú. I hi-chūn oa-ná sī Tan-be̍h kiam Nô͘-ui ê ông. 1035 nî Canute kòe-sin, keng-kòe in kiáⁿ Harold Harefoot kap Harthacanute ê té-chām thóng-tī, āu--lâi khoân-le̍k thoân kàu Ethelred kap Emma ê hāu-seⁿ Edward khì. 1043 nî siū ka-bián liáu-āu, Edward to̍h siat chi̍t kóa lī-ek Normandy sè-le̍k ê chèng-chhek, chhan-chhiūⁿ pun Lûn-tun ê bé-thâu hō͘ Rouen ê seng-lí-lâng.[13]

Chù-kái siu-kái

  1. Breton lâng ū pō͘-hūn āu--lâi koh tòe William Cheng-ho̍k-chiá ji̍p Eng-lân.

Chham-chiàu siu-kái

Su-chì siu-kái

  • Ackroyd, Peter (2012). Foundation: The History of England Volume I. Macmillan. ISBN 9780330544283. 

Chù-kha siu-kái

  1. "Eng-lân". Tē-lí Kàu-kho-su 2. 1920. 
  2. "England". Online Etymology Dictionary. 2017-02-18 khòaⁿ--ê. 
  3. John Macgowan (1883). "England". English and Chinese dictionary of the Amoy dialect. 
  4. Tēⁿ Jî-gio̍k (1960 nî 10 goe̍h). "Chong-kàu kái-kek kap phó͘-sè kàu-hōe ūn-tōng". Tâi-ôan Kàu-hōe Kong-pò. 
  5. Ông Chú-chiau (1961 nî 11 goe̍h). "Chheng-kàu-tô͘ ê cheng-sîn". Tâi-ôan Kàu-hōe Kong-pò. Sin Eng-lân 
  6. Tē-lí Kàu-kho-su Koàn Jī. Tiong Se Tōe-miâ Piáu. 
  7. 7.0 7.1 William Harford Thomas; Peter Kellner. "England". Encyclopædia Britannica. 2017-08-11 khòaⁿ--ê. 
  8. "500,000 BC – Boxgrove". Current Archaeology. Current Publishing. 20 December 2010 khòaⁿ--ê. 
  9. Ackroyd 2012, 1. Hymns of stone
  10. Ackroyd 2012, 2. The Roman way
  11. Ackroyd 2012, 4. Spear points
  12. 12.0 12.1 Ackroyd 2012, 5. The blood eagle
  13. Ackroyd 2012, 7. The coming of the conquerors